نفع مناطق آزاد پاکستان برای ایران/ گوادر و کراچی؛ تهدید یا فرصت؟

رویداد۲۴ پاکستان اقتصادی در حال توسعه دارد که بیشتر بر کشاورزی استوار است و اکثریت مردم این کشور یا کشاورز بوده و یا به‌نوعی با کشاورزی در ارتباط هستند. صادرات این کشور نیز به محصولات کشاورزی و منسوجات متکی است که اهمیت بخش کشاورزی را افزایش می‌دهد.

مناطق آزاد پاکستان جمعا به عدد دو می‌رسد که تا حدی توانسته‌اند در نقش این کشور در عرصه بین‌المللی مؤثر باشند.

منطقه آزاد کراچی

کلان‌شهر شلوغ و پرترافیک کراچی بزرگ‌ترین شهر پاکستان محسوب می‌شود. بندر کراچی نیز یکی از بزرگ‌ترین و شلوغ‌ترین بندر‌های آب‌های عمیق در آسیای جنوبی است. این بندر یک مرکز مهم صنعتی و تجاری محسوب می‌شود که سرمایه اقتصادی و تجاری پاکستان است و تجارت دریایی پاکستان و افغانستان را در دست دارد.

عمده محصولات تولیدی در بندر کراچی پارچه و کفش است و سایر کالا‌های تولیدی شامل محصولات فلزی، کاغذ، مواد غذایی و نوشیدنی، ماشین‌آلات، چوب و مبلمان، مواد شیمیایی، چرم، نفت، لاستیک و کالا‌های برقی است.

بندر کراچی در امتداد خط ساحلی ۶۰۰ مایلی پاکستان واقع شده است که از مرز هندوستان تا تنگه هرمز امتداد دارد. موقعیت مرکزی آن بندر کراچی را به اتصالات بسیار خوبی با غرب چین، آسیای میانه و افغانستان متصل می‌کند.

بندر کراچی برای انواع کشتی‌های تجاری که شامل کشتی‌های کانتینر، تانکر، حمل بار عمده و کشتی‌های عمومی باری تا ۷۵ هزار DWT است، ناوبری ایمن ارائه می‌دهد و شامل ۳۰ اسکله برای محموله‌های خشک و سه اسکله برای محموله‌های مایع است. بندر کراچی در حال حاضر سالانه حدود ۱۶۰۰ کشتی را پشتیبانی می‌کند، اما توانایی رسیدگی به کشتی‌های بیشتر و بار‌های بسیار بیشتری را دارد.

منطقه آزاد گوادر

در سپتامبر ۲۰۱۱، وال‌استریت ژورنال گزارش داد که گوادر به‌عنوان بندر تجاری مورد استفاده قرار می‌گیرد و پاکستان از دولت چین خواسته است عملیات این بندر را به عهده بگیرد. طرح تاسیس این بندر عمیق نخستین بار در سال ۱۹۵۴ میلادی (۱۳۳۲ شمسی) مطرح شد، یعنی زمانی که مالکیت این بندر در اختیار پادشاهی عمان بود.

هرچند طرح‌های اولیه توسعه بندر گوادر در سال ۱۹۹۲ مطرح شد، اما طی سال‌های بعد به دلیل نبود منابع لازم برای توسعه این بندر از یک سو و اعمال تحریم‌های بین المللی علیه اسلام آباد به دلیل آزمایش بمب هسته‌ای پاکستان در ماه مه ۱۹۹۸ منجر به اجرایی نشدن پروژه احداث و توسعه بندر گوادر شد.

اما بندر گوادر در ۱۴ نوامبر ۲۰۱۶، هنگامی‌که توسط نخست‌وزیر پاکستان محمد نواز شریف افتتاح شد، به‌طور رسمی عملیاتی شد و با مصوبه کمیته دائمی مجلس سنای پاکستان، بندر گوادر در جنوب این کشور به‌عنوان منطقه آزاد تجاری شناخته شد.

بندر گوادر در سواحل دریای خلیج‌فارس و در شهر گوادر و در ۵۳۳ کیلومتری بزرگ‌ترین شهر پاکستان یعنی کراچی واقع شده است و در حدود ۱۲۰ کیلومتر با مرز ایران فاصله دارد. پتانسیل گوادر به‌عنوان یک بندر دریایی در اعماق دریا برای اولین بار در سال ۱۹۵۴ مورد توجه قرار گرفت درحالی‌که این شهر هنوز تحت نظارت عمان بود.

شهر گوادر در انتهای جنوب غربی پاکستان و بر روی بزرگ‌ترین راه دریایی و تجاری جهان قرار گرفته است و بهترین نقطه و منطقه برای احداث بزرگ‌ترین بندر جهان شناخته شده است.

این بندر بر کرانهٔ دریای عمان واقع‌شده و بندری در حال پیشرفت است. دولت پاکستان در سال ۲۰۰۷ امتیاز عملیات بندری گوادر را به مدت ۲۵ سال به یک شرکت سنگاپوری واگذار کرد و برای ۴۰ سال آینده آن را یک بندر آزاد بدون مالیات معرفی کرد. در حقیقت پس از اتمام فاز اول، دولت پاکستان در فوریه ۲۰۰۷ طی این قرارداد ۴۰ ساله با PSA بین‌المللی برای توسعه و بهره‌برداری از بندر و یک منطقه اقتصادی ویژه ۵۸۴ هکتار امضا کرد.

این بندر در طرح کریدور اقتصادی چین و پاکستان (CPEC) برجسته است و به‌عنوان پیوندی بین پروژه‌های بلند پروازانه یک کمربند، یک جاده و دریایی جاده ابریشم در نظر گرفته می‌شود.

بندر گوادر به‌عنوان قلب طرح کلان ایجاد راهروی اقتصادی چین-پاکستان محسوب می‌شود؛ طرحی که چینی‌ها طبق قرارداد‌هایی که با پاکستان امضا کرده‌اند، قرار است ده‌ها میلیارد دلار برای اجرای این طرح حیاتی در پاکستان سرمایه‌گذاری کنند.

خلیج‌فارس به دلیل ذخایر بالای انرژِی، یکی از مناطقی است که به‌شدت موردتوجه چینی‌هاست. ساخت تجهیزات بندر گوادر پاکستان توسط چینی‌ها نشان از همین توجه و علاقه به سرمایه‌گذاری در این منطقه دارد. گوادر امکان ایجاد یک مسیر جایگزین در مقابل تنگه مالاکا به وجود می‌آورد که در صورت بسته شدن می‌تواند به داد چین برسد.

چین بزرگ‌ترین هم‌پیمان تجاری-اقتصادی پاکستان است و قرارداد‌های فراوانی به ارزش ده‌ها میلیارد دلار، از جمله قرارداد احداث کریدور اقتصادی مشترک چین-پاکستان بین دو کشور امضاشده است.

بندر گوادر در ۷۰ کیلومتری مرز ایران قرار دارد و به‌عنوان نقطه شروع کریدور اقتصادی مشترک چین و پاکستان به بهره‌برداری رسیده است. این پروژه بزرگ‌ترین سرمایه‌گذاری خارجی در خاک پاکستان است و دولت پکن ضمن اجرای آن ۴۶ میلیارد دلار در پاکستان سرمایه‌گذاری خواهد کرد.

گوادر در آینده به‌عنوان یک شهر بین‌المللی شناخته خواهد شد، و نه‌تن‌ها به پیشرفت اقتصادی پاکستان کمک خواهد کرد بلکه کشور‌هایی همچون چین، افغانستان، تاجیکستان، قزاقستان، آذربایجان، ترکمنستان و حتی روسیه را منتفع خواهد کرد که این امربر اهمیت گوادر افزوده است.

کریدور اقتصادی پکن – اسلام‌آباد یکی از مهم‌ترین بخش‌های مربوط به طرح راه ابریشم نوین است که چین در سال ۲۰۱۳ میلادی آن را به اجرا گذاشت.

طرح راه ابریشم جدید یا طرح یک کمربند و یک جاده، یک طرح سرمایه‌گذاری در زیربنا‌های اقتصادی بیش از ۶۰ کشور جهان و توسعه دو مسیر تجاری «کمربند اقتصادی راه ابریشم» و «راه ابریشم دریایی» است که توسط چین در سال ۲۰۱۳ ارائه شده است. پشتوانه این طرح قدرت صنعتی اقتصاد چین و توان سرمایه‌گذاری آن است.

چین به‌عنوان قدرت نوظهور جهانی در رقابت با دیگر ابرقدرت‌ها در تلاش است تا با سرمایه‌گذاری در نقاط استراتژیک اقیانوس هند نظیر گوادر پاکستان، بتواند به برتری خود در عرصه اقتصاد جهانی ادامه دهد.

این امر به وضعیت اقتصادی و ژئوپلیتیکی پاکستان کمک می‌کند و می‌تواند بر بندر چابهار نیز مؤثر باشد، اما جنبه منفی آن این است که سرمایه‌گذاری و توسعه بندر گوادر می‌تواند موجب تضعیف موقعیت ژئوپلیتیکی بندر چابهار شود و منافع ملی و منطقه‌ای ایران را دچار چالش کند.

چین و پاکستان با ترسیم چشم‌انداز و نقشه راه توافق اقتصادی راهبردی را در منطقه دنبال می‌کنند و چین با سرمایه‌گذاری کلان خود در بندر گوادر درصدد تأمین اهداف راهبردی، حل مشکلات داخلی، دسترسی بدون دغدغه به منابع و پشت سر گذاشتن تهدیدات فرا منطقه خود است.

بسیاری از کارشناسان معتقدند مناطق آزاد پاکستان و به خصوص بندر گوادر به دلیل برخورداری از پتانسیل‌های بالا و موقعیت راهبردی می‌تواند گوی سبقت را از بندر‌های ایران مانند بندرعباس و چابهار برباید، بندر گوادر این توان بالقوه را دارد که به مهم‌ترین بندر پاکستان و آسیا تبدیل شود و پاکستان را به یک قدرت اقتصادی مبدل سازد. اما پاکستان فاصله زیادی تا رسیدن به این هدف دارد و مشکلاتی مانع پیشرفت سریع بندر می‌شود ازجمله آنکه رهبران بلوچ بیم آن دارند که در صورت تبدیل‌شدن بندر گوادر به یک‌قطب اقتصادی و تجاری مهم پاکستان، این شهر نیز مثل کراچی، به مقصدی برای هجوم سیل مردم جویای کار از سراسر پاکستان تبدیل شده و باعث شود تا ساکنان بلوچ به‌عنوان مردم بومی این منطقه در اقلیت قرار گیرند.

روابط ژئوپلیتیکی کشور‌های پیرامون اقیانوس هند میان بازیگران این منطقه همواره با تعامل و رقابتی بوده است و در حقیقت هم منافع مشترک را دنبال کرده‌اند و هم رابطه رقابتی برای مطرح‌شدن در عرصه منطقه داشته‌اند. اما با این‌وجود همچنان چابهار برای بسیاری از تجار خارجی ارزان‌تر و به صرفه‌تر است.

بندر چابهار، محل تلاقی دو کریدور ترانزیتی مهم جهان به نام‌های شمال – جنوب و شرق – غرب بوده که این امر از مهمترین مزیت‌های محور شرق ایران به حساب می‌آید.

چابهار می‌تواند نقشی کلیدی در انتقال کالا‌های بندر گوادر پاکستان به سمت اروپا ایفا کند. به همین خاطر به نظر می‌رسد ایران باید نقش منطقه آزاد چابهار را زودتر جدی بگیرد و برای توسعه این منطقه برنامه ریزی‌های کاربردی و عملیاتی تری در نظر بگیرد و سرعت عمل خود را در راه اندازی و تقویت تمامی کریدور‌های ترانزیتی عبوری از خاک کشورمان به ویژه کریدور جنوب – غرب به عنوان کلیدی برای دستیابی به لهستان به عنوان هاب اصلی ترانزیت اروپا بیشتر کند. در چنین شرایطی که ایران می‌تواند نقش چابهار را در تجارت بین الملل پر رنگ کند، بندر گوادر نه تنها برای ایران به منزله تهدید نخواهد بود، بلکه به عنوان فرصتی برای ترانزیت ریلی ایران مطرح خواهد شد.