معرفی کتاب "تاریخ قم، محمد حسن قمی"

رویداد۲۴ کتاب متاریخ قم، ترجمه فارسی پنج بخش از کتابی به زبان عربی درباره تاریخ قم از حسن بن محمد بن حسن قمی، در قرن چهارم قمری است. این کتاب از آثار معتبر درباره تاریخ شهر قم محسوب می‌شود، ولی متن اصلی و کامل آن، اکنون موجود نیست. حسن بن محمد در کتاب خود از منابع متعدد بهره برده و غالباً آن‌ها را نام برده است. تاریخ قم در بیست باب و پنجاه و یک فصل تألیف شده بوده است. تاریخ قم اطلاعات مفصل و معتبر درباره وضع مالک و زارع در ایران آن روزگار داده است.

حسن بن علی بن حسن بن عبدالملک متن عربی تاریخ قم را در ۸۰۵و۸۰۶ق به درخواست ابراهیم بن محمودبن محمدبن علی صفی به فارسی ترجمه کرد. متن موجود تاریخ قم را نخستین بار سید جلال‌الدین تهرانی در ۱۳۱۳ش در تهران از روی نسخه تحریر شده در ۱۰۰۱ق، منتشر کرد.

نام مولف و شرح زندگی

نام مؤلف در منابع به صورت‌های مختلف ذکر شده است؛ ابن طباطبا علوی اصفهانی (متوفی ۴۷۹ق) مؤلف را ابوعلی حسن بن محمد بن حسن بن سائب بن مالک اشعری قمی و افندی اصفهانی (متوفی ۱۱۳۰ق) حسن بن محمدبن حسین شانی یا شیبانی نامیده است؛ ولی در چند جای کتاب مؤلف خود را حسن بن محمد بن حسن قمی (یا حسن بن محمد) معرفی می‌کند. او از بزرگان علمای امامیه و از معاصران شیخ صدوق و از راویان برادر او و چه بسا خود او بوده است.

درباره شرح زندگی او اطلاعی در دست نیست و فقط تاریخ درگذشت او را ۴۰۶ق ذکر کرده است. جز این کتاب اثر دیگری از مؤلف موجود نیست، ولی از مقدمه مؤلف برمی‌آید که وی دو مجموعه شعر از جعفربن محمدبن علی عطار برای صاحب بن عباد و ابوالفضل بن عمید تهیه کرده بوده است.

مترجم کتاب

متن عربی تاریخ قم را حسن بن علی بن حسن بن عبدالملک قمی در ۸۰۵ ـ۸۰۶ق به درخواست ابراهیم بن محمودبن محمدبن علی صفی به فارسی ترجمه کرد.

وجود اصل کتاب

ظاهراً بعد از قرن نهم، نشانه‌ای از متن عربی یافت نشده است؛ محمد باقر مجلسی نیز اظهار داشته که تهیه اصل کتاب برایش ممکن نبوده و از ترجمه آن بهره برده است.

با وجود این، شواهدی حاکی از وجود متن عربی تا قرن چهاردهم است؛ به نوشته نوری (درگذشت ۱۳۲۰ق) سیداحمد حسینی عاملی، نواده محقق کرکی و مؤلف منهاج الصفوی (سال تألیف: ۱۰۱۳) نسخه عربی کتاب را در اختیار داشته است. محمدعلی بهبهانی نیز در حاشیه بر نقدالرجال از اصل تاریخ قم استفاده کرده است. [۱۵]به گزارش میرزاعلی اکبر فیض قمی در تذکرة شعرای قم نسخه‌ای از متن عربی تاریخ قم در دوره قاجاریه در اصفهان، کتابخانه میرزا سیدمحمد شهشهانی، بوده است. همچنین سید محسن امین از وجود نسخه‌ای از اصل کتاب در کتابخانه حسینیه شوشتری‌ها در نجف خبر داده، که نسبت به عربی یا ترجمه بودن آن شک داشته است. در حال حاضر نسخه عربی کتاب در دست نیست و فقط به ترجمه فارسی آن دسترسی داریم.

منابع مورد استفاده

مؤلف در کتاب خود از منابع متعدد بهره برده و غالباً آن‌ها را نام برده است؛ ابوبکر صَوْلی، حمزة اصفهانی، ابن فقیه همدانی، ابوعبیده مَعْمَربن مثنی و ابوعبداللّه برقی مؤلفانی هستند که وی به آثارشان ارجاع داده و در این میان بیش از همه کتاب بنیان (یا البلدان؛ البلدان و المساحة) برقی محل مراجعه و استناد او بوده است.

افزون بر این، او شنیده‌های خود را از افراد مورد اعتماد و هر فاضل و بزرگی که خبری از اخبار شهر قم داشته است، به ویژه برادرش ابوالقاسم علی بن محمد، حاکم قم، و مشایخ علوی در کتاب گنجانده و نیز از برادر شیخ صدوق، حسین بن علی بن بابویه، روایت کرده است و در پاره‌ای از موارد بدون ذکر نام اشخاص و به صورت مبهم نقل کرده است. استناد او به مکتوبات و اسناد دیوانی نیز در سراسر کتاب مشهود است.

همچنین مؤلف در مقدمه به کتابی «مشتمل بر مجموع اخبار قم به نزدیک مردی از عرب که به شهر قم متوطّن بود» اشاره کرده و به نقل از راویان گفته که آن کتاب بر اثر ویرانی محل سکونت آن مرد، در ۲۳۸ق، از بین رفته است. از سعدبن عبداللّه اشعری (متوفی ح ۳۰۰) نیز به مناسبت ذکر «اخباری که در فضیلت قم آمده»، چند حدیث روایت کرده است، به ظن قوی این احادیث را از کتاب فضل قم و الکوفة او اخذ کرده است.

بر پایه فهرست باب‌های بیست گانه تاریخ قم می‌توان گفت که در میان کتاب‌هایی که درباره شهر‌های ایران، از گذشته تا امروز، تألیف شده و مانده است، کم‌تر کتابی به این جامعیت وجود داشته است.

وجوه اهمیت تاریخ قم

از وجوه اهمیت این کتاب، دربرداشتن مطالب بسیاری درباره کشاورزی قم است که در منابع اصلی و قدیمی کمتر می‌توان بدان‌ها دست یافت؛ از جمله چگونگی مسّاحی، نقاطی که نباید مساحت کرد و کیفیت تعیین خراج در هر چیز و چیز‌هایی که مشمول خراج نمی‌شده، نحوه تقسیم آب رودخانه و کاریز و چگونگی تهیه آب آشامیدنی، می‌باشد. همچنین تاریخ قم مفصّلترین و معتبرترین سند درباره وضع مالک و زارع در ایران آن روزگاربه شمار می‌آید. مجلسی نیز این کتاب را معتبر دانسته است.

اشتباهات اثر

کتاب خالی از اشتباه نیست که یا از خود مؤلف است و یا مترجم یا نسخه نویسان وارد متن کرده‌اند. برای مثال، ابوالحسن، حسین (یا علی) بن حسین بن حسین بن جعفربن محمدبن اسماعیل بن جعفر الصادق (ع)، فرزندزاده امام حسن عسکری علیه السلام نوشته شده است، در حالی که او نواده عموی امام حسن عسکری بوده است. مورد دیگر موضوع اسارت احوص بن سعدبن مالک به دست حجاج بن یوسف، پس از قیام زید بن علی استکه با توجه به اختلاف تاریخ فوت حجاج بن یوسف (۹۵ یا ۹۷) و قیام زید (۱۱۸ یا ۱۲۱) در زمان هشام بن عبدالملک، احوص نمی‌توانسته اسیر حجاج بوده باشد. این احتمال می‌رود که در اصل یوسف بن عمر ثقفی از خویشاوندان حجاج بوده، که زید را نیز او به قتل رساند. متن موجود تاریخ قم را نخستین بار جلال الدین طهرانی از روی نسخة تحریر شده در ۱۰۰۱ق، در ۱۳۱۳ش در تهران منتشر کرد.