سیاست‌های رئیس‌جمهور نظربایف در سی سال چطور این کشور را به توسعه فرهنگی همه‌جانبه رساند؟

رویداد۲۴ سارا ریاضی در دهه دوم قرن بیست یکم میلادی پس از نزدیک به چهار دهه برنامه‌های توسعه‌ای در این کشور حالا زمان جشن و پای‌کوبی برای مردمی است که بلوغ اقتصادی و فرهنگی جامعه نوپا خود را در سی‌سالگی استقلال به نظاره نشسته‌اند. یکی از سیاست‌های پیش رو در قزاقستان که توسط نظربایف ریاست جمهوری کشور انجام‌شده تقویت بنیه علمی و فناوری کشور است. در جمهوری قزاقستان بیش از 120 مرکز دانشگاهی و آموزش عالی اعم از دولتی و خصوصی وجود دارد. پس از استقلال تاکنون دولت توجه خاصی به افزایش و تأسیس مراکز جدید به‌ویژه دانشگاه‌های مشترک ازجمله «قزاق- ترک»، «نور مبارک»، «قزاق- امریکا»، «قزاق- عرب» و «قزاق- انگلیس» و. . . نموده است.

تشویق سرمایه‌گذاری کشورهای خارجی در امر آموزش، تقویت زبان قزاقی و جایگزین شدن آن به‌جای زبان روسی، افزایش درآمد ملی از طریق کسب مهارت‌ها و تخصص‌های علمی و فنی، کاهش هزینه بخش بهداشت و درمان، کاستن از رقم بیکاری در جامعه از عواملی است که دولت نظربایف با افزایش و توسعه این مراکز به آن دست پیداکرده است.

در حوزه هنر نیز اگر آغاز قرن بیستم را دوره‌ی مدرنیسم (حیات نوین) برای فرهنگ و هنر قزاقستان بدانیم، باید دوره پس از فروپاشی شوروی و استقلال قزاقستان را دوره‌ی پست‌مدرنیسم در زمینه رشد و توسعه و تجدید حیات فرهنگی این کشور دانست. پس از فروپاشی شوروی، به دلیل احیای آزادی‌های فردی و اجتماعی و امکان فعالیت فرهنگی سایر کشورها در این جمهوری، شیوه‌های تازه‌ای در جهت بازیافت فرهنگ بومی مردم ایجاد شد. در حال حاضر سالیانه جشنواره‌های موسیقی در شهرهای آلماتی و آستانه برگزار می‌شود که در آن هنرمندان جوان قزاقی به هنرنمایی می‌پردازند. هنر در این کشور تنها منحصر به جوانان نیست بلکه کودکان و بزرگ‌سالان نیز با آن سروکار دارند. گروه‌های هنری دانش‌آموزی و گروه‌های هنری مادربزرگ‌ها و پدربزرگ‌ها با تکیه بر ادبیات فولکلوریک به آفرینش هنرهای سنتی می‌پردازند که ازجمله آن‌ها گروه آق اجدلر یا مادربزرگ‌های باتقواست که تاکنون در مناسبت‌ها و مکان‌های مختلف به هنرنمایی پرداخته‌اند.

هنر تئاتر درگذشته مورد استقبال مردم قزاقستان بوده و پس از استقلال رونق بیشتری گرفته است. تئاتر باله و اپرای آبای، تئاترهای روسی، آلمانی و قزاقی از مراکز عمده شهر آلماتی هستند. گروه تئاتر مختار عیوض اف نیز از شهرت جهانی برخوردار است. این گروه در سال 1926 م شروع به کار کرده و در سال 1937 به تئاتر آکادمیک ارتقاء یافت و تاکنون 360 نمایشنامه اجرا کرده است. 140 هنرپیشه ملی، 20 هنرپیشه حرفه‌ای، شش پروفسور در رشته هنر و تئاتر این گروه را همراهی می‌کنند. تئاتر مختار عیوض اف در کشورهای آلمان، فرانسه، چین، مصر، ترکیه، روسیه و دیگر جمهوری‌های شوروی سابق برنامه اجرا کرده است. گروه نمایش آیمان- شالپان که بر اساس نوشته مختار عیوض‌اف نویسنده و متفکر بزرگ قزاقستان تدوین‌شده، در مهرماه سال 1382، سپتامبر 2003 م بنا به دعوت جشنواره تئاتر اکو در تهران، توسط گروه تئاتر عیوض‌اف به روی صحنه آورد.

موسیقی از عناصر اصلی زندگی قزاق‌ها محسوب می‌شود و عموماً برگرفته از تصاویری از صحرا، دشت، حیوانات و پرندگان، اسب‌سواری و نبرد است. هر قزاق دمبرایی (نوعی ساز شبیه سه‌تار) در خانه دارد و خواننده نیز هست، بدون توجه به اینکه خوش‌صداست یا نه. شعر و مشاعره نیز بین قزاق‌ها رایج بوده و وسیله‌ای برای روشنگری، آگاهی دادن به مردم و مبارزه درراه عدالت بوده است.

بر طبق نظر مورخین، ابونصر فارابی یکی از بزرگ‌ترین موسیقی‌دانان این سرزمین است که در آثار وی اطلاعات گران‌قیمتی درباره موسیقی، می‌توان یافت و حتی برخی ابداع «قانون» را به وی نسبت می‌دهند. در حال حاضر 45 تئاتر، 25 انجمن موسیقی، حدود 90 موزه و بیش از 14 نگارخانه وجود دارد و چندین تئاتر خصوصی در سال‌های اخیر تأسیس‌شده که شیوه‌های نوین هنری را (خصوصاً در هنر نقاشی) ارائه کرده و در احیای سنت‌های بومی نیز نقش مهمی داشته است. این نگارخانه‌ها حتی با دیگر کشورهای جهان تبادل فرهنگی دارند.

در فرهنگ اسلامی از کتابخانه به‌عنوان بوستان علماء و دانشمندان یاد می‌شود. بی‌گمان یکی از باارزش‌ترین مکان‌ها بعد از مساجد و مکان‌های مذهبی، کتابخانه است. شما نیز با این سخن موافق هستید که «در گذرگاه تاریخ کاخ‌های بزرگ، محکم و بلند از بین می‌روند، اما، افکار و اندیشه‌های عالی، معنوی و انسانی در کتابخانه‌ها باقی‌مانده و موجب انتقال ذخایر فکری و هنری به نسل‌های بعد می‌شوند». از طریق کتاب، گویی ما به عالم درون انسان‌های بزرگ که اندیشه مواج، ذهنی نقاد و روحی بزرگ داشته‌اند راه می‌بریم و با شناگری در دریای بیکران فکر و روح آن‌ها به صید مرواریدهای گران‌بهایی می‌پردازیم که پرورش هر یک از آن‌ها قرن‌ها طول کشیده و اینک به‌راحتی در اختیار ما قرار می‌گیرد.

گویی انسان وقتی به کتاب رو می‌آورد قطره ناچیز فکر و روان صفر را به اقیانوس بیکران اندیشه‌های ناب انسان‌های برجسته در طول تاریخ اتصال می‌دهد و خود تبدیل به اقیانوس می‌شود. مولوی، حکیم و شاعر بزرگ ایران چه زیبا سروده است که:

در عرصه فرهنگ جهانی و در عصر ارتباطات زمانی به اهمیت و نقش کتاب پی می‌بریم که می‌بینیم به‌رغم حضور رسانه‌های گوناگون و مدرن اعم از شنیداری و دیداری، از اعتبار و نقش مؤثر آن کاسته نشده و همچنان به‌عنوان یکی از ابزارهای کارآمد فرهنگی در میان جوامع بشری قابل‌احترام و اعتماد است. کتابخانه و کتاب با توجه به رویکرد نظربایف رئیس‌جمهور این کشور جایگاه ویژه‌ای در قزاقستان دارد.

کتابخانه ملی جمهوری قزاقستان بزرگ‌ترین کتابخانه این کشور است. این کتابخانه در زمینه کتابخانه شناسی و امور علمی- تحقیقی و روش‌شناسی و برنامه‌ریزی و تنظیم برنامه‌های کتاب‌شناسی مرکز ویژه‌ای دارد.

زمان تأسیس این کتابخانه به سال 1910 میلادی بازمی‌گردد. در سی و یکم دسامبر همان سال، دوستداران علوم آموزشی در شهر ورنی (نام سابق آلماتی) به ایجاد سالنی به نام کتابخانه همت گماشتند و در این راه هزینه‌های لازم از طرف شهروندان حامی فراهم آمد و از سوی مجلس شهری شهرداری نیز به تصویب رسید و در روز ششم مارس سال 1911 میلادی کتابخانه مذکور افتتاح شد. بعد از گذشت 20 سال یعنی در ماه مارس 1931 میلادی از سوی هیئت کمیته اجرایی مرکزی قزاقستان، تأسیس «کتابخانه عمومی جمهوری سوسیالیستی قزاق» مورد تأیید و تصویب قرار گرفت. هیئت مزبور با درک افزایش علاقه‌مندان به مطالعه و تحقیق، این تصمیم را عملی ساخت.

این آغازی بود برای کتابخانه ملی جمهوری که مرکز حفظ و نگهداری کتب و دست‌نوشته‌ها شود و برنامه کتابخانه‌های جمهوری در دیگر شهرها، بخش‌ها و روستاها را به‌صورت منظم عملی سازد.

کتابخانه مذکور، در سال 1937 میلادی به نام کتابخانه پوشکین، شاعر روس نام‌گذاری شد ولی در سالی که قزاقستان استقلال رسمی خود را اعلام کرد یعنی در ماه دسامبر 1991 میلادی به کتابخانه ملی قزاقستان تغییر نام داد.

در سال 2000 میلادی این کتابخانه جشن نودمین سالگرد خود را به‌طور باشکوهی برگزار کرد.

در همان سال تعداد کتاب‌ها پنج و نیم میلیون جلد بود. در سال 2001 مراجعه‌کنندگان تعداد 3382600 جلد کتاب را مطالعه کردند. تعداد مراجعه‌کنندگان در آن سال روزانه بین هزار تا دو هزار تن بود و در سال 2002 این تعداد به میانگین دو هزار رسید. در سال 2002 جمعاً 35000 نفر از کتابخانه استفاده کردند. کتابخانه ملی دارای چهارده سالن مطالعه است که هم‌زمان 1500 تن را در خود جای می‌دهد.

هرسال بیش از 200 هزار عنوان کتاب یا نشریه فصلی و روزانه و اسناد مختلفی که با دستگاه‌های ویژه قابل‌مطالعه‌اند به موجودی کتابخانه اضافه می‌شود.

بر اساس اختیارات حقوقی که از سال 1937 میلادی به کتابخانه داده‌شده و برحسب توافق‌نامه کتابخانه با مراکز مطبوعاتی، کتابخانه‌های جهان و مراکز علمی، مأخذ و منابع موردنیاز کتابخانه تأمین و تهیه می‌شود.

این کتابخانه روابط خود را با مراکز فرهنگی کشورهای مختلف روزبه‌روز گسترش می‌دهد و سال‌های متمادی است که با 200 کتابخانه کشورهای مشترک‌المنافع و 34 مرکز فرهنگی ملل دیگر به‌اضافه 78 سازمان و انجمن علمی- فرهنگی ارتباط و دادوستد فرهنگی برقرار کرده است.

کتابخانه‌های کنگره آمریکا و دانشگاه هاروارد، هند، مصر، بریتانیا، نروژ و استرالیا همکاران ثابت و دائمی کتابخانه ملی‌اند. در سال‌های اخیر کتابخانه‌های چین و ترکیه هم در ردیف همکاری با کتابخانه مذکور درآمده‌اند.

کتابخانه ملی قزاقستان فقط گنجینه کتاب و دست‌نویس قزاق‌ها نیست بلکه آثار نوشتاری همه ملل جهان را حفاظت می‌کند. در حال حاضر آثار دست‌نویس و کمیاب در کتابخانه ملی به بیش از 25 هزار نسخه رسیده است

گفتنی است که اثر گران‌بهای ابوالقاسم فردوسی در قرون سیزده و چهارده در سرزمین قزاق به‌طور گسترده‌ای منتشرشده است. شوقان ولی خان اف (1865-1835) محقق برجسته قزاق در کتاب تحقیقی خود «شش شهر یا درباره شش شهر استان مان لو (بخارای کوچک) در شرق چین» چنین می‌نویسد: «حاکم شهر چارکنت یعقوب خواجه فرزند دانیال خواجه دستور داد «شاهنامه» به زبان ترکی قدیم ترجمه شود و وظیفه ترجمه به خواجه شاهی جران نظام‌الدین اوغلوقلندر سپرده شد. وی در سال‌های 23-1721 کار ترجمه را به پایان برد». نسخه مزبور به‌عنوان تنها نسخه شاهنامه به زبان ترکی قدیمی در کتابخانه ملی قزاقستان محافظت می‌شود. نسخه مذکور در سال 1927 توسط «بای اولی» به کتابخانه سپرده شد.

در مخزن دست‌نویس‌های قدیمی کتابخانه ملی قزاقستان، آثار خمسه نظامی گنجوی (1209-1141هـ.ق) که به زبان فارسی نوشته‌شده است وجود دارد. کتاب دست‌نویس وی در سال 1488 رونویسی شده است و شامل «مخزن‌الاسرار»، «خسرو و شیرین»، «اسکندرنامه»، «لیلی و مجنون» و «هفت‌پیکر» می‌شود. مجموع آن‌ها 584 صفحه است که متن هرکدام در هر صفحه در 4 ستون نوشته‌شده است. دو صفحه اول خمسه نظامی به رنگ طلایی، مزین و با خط نستعلیق نوشته شده است.

اولین منظومه حماسی قزاق «یر-تازغن» تا سال 1917 م. نه بار تجدید چاپ شد و تیراژ آن به 33800 جلد رسید. و.و.رادلف شرق‌شناس مشهور، منظومه فوق‌الذکر را در سال 1780 به زبان روسی سپس به آلمانی ترجمه کرد و در اثر معروف خود؛ «نمونه‌های ادبیات مردمی طوایف ترک» این منظومه را هم گنجاند. از کتب چاپی قزاق صوفی الله‌یار (1806)، سیف الملک (1807)، خواجه ناصر، بهرام گور، جامع التواریخ، قزجئبک (منظومه عشقی) ادامه میراث گذشتگان است که در تمامی آثار فوق پیوند ادبیات ایران و قزاق را به‌خوبی می‌توان حس کرد.

اما در سال‌ 2012 به دستور ریاست جمهوری قزاقستان نظربایف بنیاد علمی و فرهنگی و کتابخانه نظربایف هم برای توسعه فعالیت‌های فرهنگی و تمرکز بیشتر بر روی تبادلات علمی و فرهنگی با سراسر جهان کار خود را آغاز کرد. این مرکز هم‌اکنون یکی از معتبرترین مراکز علمی و فرهنگی در منطقه و همین‌طور در آسیا شناخته می‌شود. به‌جز آثار خطی و کتب ارزشمندی که در این مرکز نگهداری می‌شود قرآنی که همراه با فضانورد قزاقستانی به فضا رفت و آلبومی با طرح‌های داوینچی هم در این کتابخانه نگهداری می‌شود.

این سرزمین خاستگاه عالمان و اندیشمندان فراوانی بوده و هست که با تکیه بافرهنگ غنی قزاقستان و همین‌طور سیاست‌های توسعه و استقلال فرهنگی این کشور تبدیل به شخصیت‌های برجسته‌ای در جهان اسلام و همین‌طور سراسر جهان شده‌اند. اما یکی از کلیدی‌ترین سیاست‌های فرهنگی رئیس‌جمهور نظربایف بزرگداشت اندیشمندان و بزرگان عرصه فرهنگ و هنر قزاقستان بوده و هست به‌طور مثال :

سابیت موقانف (1900-1973)، نویسنده برجسته قزاق، از پایه‌گذاران ادبیات قزاق در دوره شوروی سابق، آکادمیک فرهنگستان علوم قزاقستان است و از نویسندگانی است که توانست در دوره اختناق بلشویکی آبای را به‌عنوان شاعری باارزش‌های ادبی ویژه، مربی جامعه با روح آزاده و صاحب اشعار ملی والا معرفی نماید.

غیر از مجموعه‌ی 16 جلدی آثار ادبی وی ده‌ها جلد کتاب از او در طول این سال‌ها به زبان‌های مختلف جهان ترجمه و به چاپ رسیده است. در سال 2000 دولت جمهوری قزاقستان جشن صدمین سالگرد تولد وی را باشکوه تمام برگزار نمود و با تشکیل کنفرانس‌های ادبی، علمی در بسیاری از شهرهای قزاقستان آثار وی به دوستداران فرهنگ و ادب معرفی شد. همین‌طور در سال‌های اخیر نیز همواره یاد و خاطره بزرگان فرهنگ و ادب این کشور توسط دولت و دستگاه فرهنگی گرامی داشته می‌شود و این موضوع منبع انگیزشی برای نسل جوان برای حضور در عرصه فرهنگ و هنر است.

با نزدیک شدن به 30امین سالگرد استقلال قزاقستان و بررسی مسیر توسعه فرهنگی این کشور می‌توان دریافت که خودباوری و اهمیت به ریشه‌های قومی و فرهنگی در این کشور باعث شده تا شتاب توسعه این کشور به شکل چشم‌گیری باشد و این مدل از توسعه با تمام جزئیاتی که شرح آن رفت می‌تواند مدلی پیشرو برای کشورهای درحال‌توسعه در جهان باشد.