تظاهرات ۱۳ شهریور نخستین راهپیمایی گسترده مردم علیه حکومت پهلوی

رویداد۲۴ علیرضا نجفی: تظاهراتی که در سیزدهم شهریور سال ۱۳۵۷ رخ داد، یکی از بزرگترین حرکات خیابانی علیه رژیم پهلوی بود. این اعتراضات در حالی صورت می‌گرفت که رژیم پهلوی یک ماه پیش از آن امتیازات فراوانی به انقلابیون و بویژه به اسلام‌گرایان داده بود.

شاه در پنجم شهریور سال ۵۷ تصمیم گرفت «دولت آشتی ملی» ایجاد کند و برای این کار جعفر شریف‌امامی را که یک روحانی‌زاده مسلمان بود به نخست وزیری برگزید، بلکه اسلامگرایان را راضی کند.

پیشنهاد فردوست یا طرح نصیری

شاه راه‌های مختلفی را برای نجات حکومت امتحان کرده بود. اما همواره میان دو راه در نوسان بود. یکی پیشنهاد ارتشبد نعمت الله نصیری که می‌گفت برای رویارویی با بحران این اقدامات انجام شود: «بستن بازار‌ها در شهرهایی، چون قم و شدّت عمل، حتّی کشتن مخالفان.»

راه دیگر چیزی بود که تیمسار حسین فردوست در پاسخ به نصیری می‌گفت، یعنی گفت‌وگو با معترضان. فردوست به شاه گفته بود ارتش ایران عمدتاً از سربازان وظیفه تشکیل شده و هیچ معلوم نیست این سربازان در مقابل مردم ایستادگی کنند. بنابراین باید با مخالفان گفتگو کرد و شدت عمل فایده‌ای ندارد.

شاه با انتخاب شریف امامی پیشنهاد فردوست را اجرایی کرد. اما اقدامات شریف امامی فراتر از «گفتگو با مخالفان» بود. وی از دادن هیچ امتیازی به انقلابیون دریغ نمی‌کرد و گاه حتّی پیش از آن که مخالفان خواستی را مطرح کنند، پیشدستی می‌کرد و تسلیم آن می‌شد.

شریف امامی در نخستین اقدام، کاباره‌ها و مشروب فروشی‌ها را تعطیل کرد، بسیاری از روحانیون زندانی را آزاد کرد، تقویم شاهنشاهی را لغو کرد، به صورت رسمی اعلام کرد با بهاییان مبارزه خواهد کرد و پست امور زنان را لغو کرد و امور اوقاف را تشکیل داد. 

بیشتر بخوانید: ارتشبد غلامرضا ازهاری؛ انتخاب بی‌نتیجه رئیس دولت نظامی

نتیجه ایده دولت آشتی ملی شریف امامی

این اقدامات همگی برای خوشایند روحانیون انجام شد و شریف امامی به خیال خود دولت آشتی ملی پدید آورده بود. البته این آشتی، آشتی سلطنت با نیرو‌های مترقی نبود و شاه و شریف امامی هر دو تصور می‌کردند با جلب رضایت روحانیون می‌توانند مابقی معترضان را ساکت کنند. این اقدامات در نظر برخی از انقلابیون مثبت آمده بود؛ از جمله آیت‌الله شریعتمداری و جبهه ملی که با انتشار بیانیه‌هایی ضمن استقبال از این اقدامات، فرصتی سه ماهه به دولت دادند که اقدامات اصلاحگرانه دیگری را نیز انجام دهد اما آیت الله خمینی این اقدامات را نوعی سالوس‌صفتی خواند و بر لزوم سرنگونی حکومت تاکیدی دوباره کرد.

تحت تاثیر بیانیه آیت‌الله خمینی، دیگر روحانیون و اغلب گروه‌های انقلابی حمایت خود از اقدامات دولت را پس گرفتند و هرگونه مصالحه با دولت را نفی کردند. اشتباه بزرگ شریف امامی این بود که اجازه راهپیمایی در روز عید فطر را به مذهبیون داده بود و اکنون که راهپیمایی عیدفطر با حضور بیش از شصت هزار نفر برگزار می‌شد، شعار‌های انقلابی بوضوح پررنگ‌تر شده بود.

انقلابیون در این تظاهرات شعار «مرگ بر شاه» سر دادند و پلاکارد‌هایی حمل می‌کردند که روی آن‌ها نوشته شده بود: «استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی» همچنین شعار‌های بسیاری مبنی بر زناکار و کافر بودن شاه داده شد. به گزارش رویداد۲۴ معترضان در شعار‌های خود شریف امامی را نیز بی نصیب نگذاشتند: «نه شریفی، نه امامی بلکه یک خر تمامی»

آن‌ها متاثر از رهبر انقلاب دیگر به اصلاحات راضی نبودند و سرنگونی کامل حکومت را خواستار شدند: «ما می‌گیم شاه نمی‌خوایم، نخست‌وزیر عوض می‌شه / ما می‌گیم خر نمی‌خوایم، پالون خر عوض می‌شه»

تظاهرات ۱۳ شهریور اولین تظاهرات گسترده علیه شاه

ویلیام سالیوان سفیر وقت آمریکا در ایران، درباره راهپیمایی این روز می‌نویسد: «راهپیمایی روز عید فطر به عنوان یک دمونستراسیون [حرکت دسته‌ها و احزاب سیاسی در خیابان‌ها] و نمایش خیابانی در تاریخ نوین ایران بی‌سابقه بود. نظم این راهپیمایی فوق‌العاده و شبیه یک رژه نظامی بود. حداقل یک صد هزار تن در این راهپیمایی شرکت کرده بودند. پیش‌بینی‌های لازم برای تأمین آب و خوراکی به عمل آمده بود و عده‌ای هم با بلندگو برای هماهنگ ساختن شعار‌های راهپیمایان حرکت می‌کردند. به طور خلاصه این راهپیمایی نمایشی از قدرت مخالفان مذهبی محمدرضا پهلوی و تشکیلات قوی و منظم آن‌ها بود. مأموران انتظامی راهپیمایی، جوانانی بودند که بیشتر سوار بر موتورسیکلت هوندا صفوف راهپیمایان را منظم می‌کردند. نظم و سازمان این راهپیمایی در عین حال که موجب تحیر و شگفتی ما شد، این واقعیت را هم آشکار ساخت که ما تشکیلات و فعالیت مخالفان را دست کم گرفته‌ایم و از منابع اطلاعاتی لازم در میان گروه‌های مخالف به ویژه روحانیون و بازار برخوردار نیستیم.»

آیت الله خمینی بیانیه‌ای پس از این تظاهرات منتشر کرد و گفت: «خواست تمام ملت را که رفتن شاه و برچیده شدن بساط ظلم و چپاول مردم مسلمان است که با کمال صراحت اعلام نمود. مردم مسلمان ایران به دنبال برگزاری نماز عید، دست به عبادت ارزنده‌ی دیگری زدند که آن فریادهای کوبنده علیه استکبار جبار و چپاولگر برای به‌پا داشتن حکومت عدل اسلام است که کوشش در این راه از اعظم عبادات است. با تمام شدن ماه رمضان مسئولیت‌ها تمام نشده، بلکه تظاهرات کوبنده برای رسیدن هدف اسلامی و برقراری حکومت اسلامی»

در واقع با این تظاهرات، آیت‌الله خمینی و طرفدارانش به این نتیجه رسیده بودند که می‌توان حکومت را ساقط کرد و هرگونه مصالحه با شاه مردود است. حکومت پهلوی پس از این واقعه وارد خشونت مستقیم علیه معترضان شد که نتیجه آن واقعه ۱۷ شهریور بود. اما این کشتار نه تنها آتش انقلاب را خاموش نکرد، بلکه آن گروه از مخالفان را که هنوز به اصلاح امیدوار بودند مجاب کرد که دیگر راهی برای سازش با حکومت وجود ندارد. شعار معترضان و مخالفان حکومت دیگر چنین بود: «برادر شهیدم راهت ادامه دارد»