حسینعلی منتظری، از فقهای برجسته حوزه قم، نقشی محوری در نظریه‌پردازی نظام جمهوری اسلامی داشت. او از وفادارترین شاگردان آیت‌الله خمینی بود، اما نهایتاً به منتقدی صریح‌اللهجه در برابر قدرت بدل شد. زندگی‌اش روایتی است از ایستادن بر سر اصول، حتی به بهای طرد و حصر.

علامه سید محمدحسین طباطبایی، یکی از چهره‌های یگانه‌ی فلسفه و تفسیر در جهان معاصر شیعه است. او در میانه‌ی قرن بیستم، با تکیه بر حکمت متعالیه، عقلانیت دینی را بازآفرینی کرد. مقاله‌ی پیش‌رو روایتی تحلیلی از زندگی، اندیشه و میراث این متفکر پرنفوذ ایرانی است.

آیت‌الله سید محمدکاظم شریعتمداری یکی از مهم‌ترین مراجع تقلید شیعه در قرن چهاردهم هجری بود که نقش مؤثری در تحولات فقهی، آموزشی و اجتماعی حوزه علمیه قم ایفا کرد. او در کنار مواضع سنجیده و نهادسازی‌های دینی، شاهد دوره‌ای پرتنش از تاریخ معاصر ایران بود. این مقاله نگاهی تحلیلی دارد به زندگی، اندیشه و فراز و فرود‌های مرجعیتی که تا سال‌ها صدای اعتدال در حوزه تلقی می‌شد.

مبانی اجتهاد و تقلید تا قرن ششم هجری و از طریق آثار شیخ طوسی و ابن ادریس حلی، به‌صورت تدریجی تثبیت شد. فقیهان دیگر نیز به تبیین شرایط مجتهد پرداختند و بیان کردند که تقلید، نه‌تنها مجاز، بلکه لازم است.

در این گزارش به مهم‌ترین متون کلاسیک حوزه علمیه تشیع می‌پردازیم؛ آثاری که در هر دوره، چرخشی مهم در دستگاه فقه و اصول فقه ایجاد کرده‌اند.

شیخ عبدالکریم حائری یزدی، بنیان‌گذار حوزه علمیه قم، یکی از تاثیرگذارترین فقهای معاصر شیعه بود. او در دوره‌ای پرآشوب، با سکوتی حساب‌شده و مدیریتی دقیق، روحانیت شیعه را نهادینه و بازسازی کرد. میراث فکری و نهادی او، پایه‌گذار بسیاری از تحولات دینی و سیاسی قرن بیستم ایران شد.

تاریخ حوزه علمیه قم، داستان بازسازی یک نهاد دینی در دل تلاطم‌های سیاسی و اجتماعی ایران معاصر است. از مهاجرت حائری تا نفوذ سیاسی پس از انقلاب، حوزه قم هم صعود کرد، هم دگرگون شد؛ اما در این مسیر، استقلال سنتی، تکثر فکری، و فاصله‌اش با قدرت، آرام‌آرام رنگ باخت.

ناصر مکارم شیرازی، مجتهد و مرجع تقلید شیعه، نویسنده و مفسّرِ قرآن و استادِ درس خارج فقه و اصول در حوزهٔ علمیهٔ قم است.

نواب صفوی از مخالفان فضای محافظه‌کار حاکم بر حوزه بود. در گفت‌و‌گو‌ها و مناظرات درون حوزه همواره از رویکرد محافظه‌کارانه انتقاد می‌کرد. در نهایت نیز او و دوستان همفکرش راهشان را جدا کردند و فداییان اسلام را تشکیل دادند. تشکلی که برخی ترور‌ها علیه حکومت پهلوی را سازماندهی کردند.

شیخ احمد کافی، واعظ و منبری نام‌آشنای دهه‌های چهل و پنجاه ایران، از جمله چهره‌هایی است که نامش با موج جدید احیای مجالس مذهبی، جذب جوانان به دین و نقش‌آفرینی در بستر تحولات اجتماعی و سیاسی ایران معاصر گره خورده است. او معمار سبکی نوین در تبلیغ دینی بود که توانست با زبانی مردمی و رویکردی اجتماعی، لایه‌های وسیعی از جامعه، به‌ویژه مهاجران شهری پس از انقلاب سفید را به مراکز دینی جذب کند.