رویداد۲۴ | شورای امنیت سازمان ملل متحد یکی از مهمترین و پرنفوذترین نهادهای بینالمللی در ساختار حقوقی و سیاسی جهان معاصر است. نهادی که تصمیماتش میتواند سرنوشت جنگ و صلح در نقاط مختلف جهان را رقم بزند؛ از تحریم تا دخالت نظامی، از صدور قطعنامههای الزامآور تا اعزام نیروهای صلحبان. شورای امنیت از زمان تأسیس سازمان ملل در سال ۱۹۴۵ تاکنون، نقش کلیدی در مدیریت بحرانهای بینالمللی داشته، اما همواره مورد انتقاد نیز بوده است؛ چه از سوی کشورهای در حال توسعه و چه از سوی برخی ناظران غربی که ساختار این شورا را ناکارآمد یا ناعادلانه توصیف میکنند.
شورای امنیت یکی از شش نهاد اصلی سازمان ملل متحد است که بلافاصله پس از پایان جنگ جهانی دوم و در پی تأسیس سازمان ملل در سال ۱۹۴۵ شکل گرفت. هدف اصلی شورای امنیت، حفظ صلح و امنیت بینالمللی است؛ هدفی که در منشور سازمان ملل و به طور خاص در فصل هفتم آن تصریح شده است. این شورا برخلاف مجمع عمومی که تصمیماتش جنبه توصیهای دارد، اختیار دارد تصمیماتی الزامآور اتخاذ کند که اجرای آنها برای همه اعضای سازمان ملل اجباری است.
ترکیب اعضا: ۵ دائم، ۱۰ غیر دائم
شورای امنیت از ۱۵ عضو تشکیل شده است:
۵ عضو دائم: ایالات متحده آمریکا، روسیه (جانشین اتحاد جماهیر شوروی)، چین، بریتانیا و فرانسه. این کشورها به دلیل نقششان در پیروزی در جنگ جهانی دوم و قدرت نظامی و سیاسیشان در آن زمان، این جایگاه را کسب کردند.
۱۰ عضو غیر دائم: این کشورها برای دورهای دو ساله و با رأی مجمع عمومی سازمان ملل انتخاب میشوند. هر سال پنج کشور جدید به شورا وارد میشوند. سهمیهبندی منطقهای نیز برای انتخاب این کشورها لحاظ میشود تا توازن جغرافیایی حفظ شود.
نکته مهم در ساختار شورای امنیت، حق وتو برای اعضای دائم است. هر یک از این پنج کشور میتوانند با اعمال وتو، هر قطعنامهای را متوقف کنند؛ حتی اگر ۱۴ عضو دیگر شورا به آن رأی مثبت دهند. این مسئله منشأ بسیاری از انتقادات و جنجالها در مورد عملکرد شورا بوده است.
بر اساس منشور سازمان ملل، شورای امنیت وظایف متعددی دارد که برخی از مهمترین آنها عبارتاند از:
بررسی تهدیدات علیه صلح جهانی و صدور قطعنامه در این خصوص.
اعمال تحریمهای دیپلماتیک، اقتصادی یا نظامی علیه کشورهایی که امنیت بینالملل را تهدید میکنند.
اعزام نیروهای حافظ صلح سازمان ملل برای کنترل بحرانها.
تصویب عضویت کشورهای جدید در سازمان ملل (با تأیید مجمع عمومی).
تعیین دبیرکل سازمان ملل با معرفی به مجمع عمومی.
ارجاع پروندهها به دادگاه بینالمللی کیفری یا تشکیل دادگاههای ویژه.
این اختیارات، شورای امنیت را به قدرتمندترین نهاد بینالمللی تبدیل کرده که حتی میتواند اجازه دخالت نظامی در یک کشور را صادر کند، همانطور که در بحرانهای کویت، لیبی یا سودان شاهد آن بودهایم.
شورای امنیت در دهههای گذشته درگیر دهها پرونده جهانی بوده؛ از بحران کره شمالی و برنامه هستهای ایران گرفته تا جنگ داخلی سوریه، حمله روسیه به اوکراین، موضوع فلسطین، و پرونده یمن. در بسیاری از این موارد، وتوهای مکرر روسیه، چین یا آمریکا باعث توقف روندهای حقوقی یا سیاسی شدهاند.
به عنوان مثال، طی جنگ سوریه، بارها پیشنویس قطعنامههای پیشنهادی غرب برای محکومیت دولت بشار اسد، توسط روسیه و چین وتو شد. یا در قضیه اشغال اوکراین، روسیه نه تنها قطعنامهها را وتو کرد، بلکه حتی با وجود مخالفت اکثریت اعضا، مانع تصویب اقدام تنبیهی علیه خود شد.
ساختار شورای امنیت بهویژه بهدلیل حق وتو اعضای دائم همواره محل مناقشه بوده است. بسیاری از کشورها و فعالان بینالمللی بر این باورند که این حق باعث شده تا برخی کشورها، بهویژه آمریکا و روسیه، تصمیمات شورا را در جهت منافع خود کنترل کنند. همچنین، انتقادهای فراوانی نسبت به ترکیب غیرمنعطف اعضای دائم وجود دارد. کشورهایی مانند هند، آلمان، ژاپن و برزیل معتقدند که به دلیل وزن سیاسی و اقتصادی امروزشان، باید در ترکیب دائم شورا قرار گیرند.
برخی دیگر نیز پیشنهاد کردهاند که حق وتو به کلی حذف یا محدود شود؛ ایدهای که بهواسطه مقاومت کشورهای دارای وتو تاکنون راه به جایی نبرده است.
اصلاح ساختار شورای امنیت از جمله دشوارترین پروژههای سیاسی در سازمان ملل است. هرگونه اصلاح در منشور سازمان ملل نیازمند رأی مثبت دو سوم اعضای مجمع عمومی از جمله تمام اعضای دائم شورای امنیت است؛ به عبارت دیگر، هر یک از اعضای دارای حق وتو میتوانند مانع اصلاحات شوند. همین امر سبب شده ساختار این نهاد از زمان تأسیس تاکنون تقریباً بدون تغییر باقی بماند، با وجود آنکه نظم جهانی دستخوش دگرگونیهای بنیادین شده است.