رویداد۲۴| در هفته گذشته، وزرای خارجه بریتانیا، فرانسه و آلمان در بیانیهای مشترک هشدار دادند که اگر ایران شفافسازی لازم در زمینه فعالیتهای هستهای را انجام ندهد و با آژانس همکاری نکند، احتمال بازگرداندن تحریمها بر اساس مکانیسم ماشه وجود دارد.
دیوید لامی، وزیر خارجه جدید بریتانیا نیز بهصراحت اعلام کرده است: «اگر تهران به تعهدات خود بازنگردد، ناگزیر خواهیم بود به سمت اقدامات تنبیهی برویم.»
فرانسه نیز پیشتر گفته بود در صورت تداوم بنبست در مذاکرات، از بازگرداندن تحریمهای سازمان ملل ابایی ندارد.
این رویکرد تند اروپاییها در شرایطی که ایران تازه از سایه جنگ برون آمده و منطقه هنوز پرتنش است، با واکنش جدی و قابل تاملی مواجه شد. عباس عراقچی، وزیر خارجه، در واکنشی تند اعلام کرد: «از نظر ما فعالسازی مکانیسم ماشه تفاوتی با حمله نظامی ندارد. اروپا باید بداند این مسیر برای همه پرهزینه خواهد بود.»
او تأکید کرد که اگر چنین تصمیمی از سوی اروپا اجرایی شود، نهتنها برجام پایان خواهد یافت، بلکه ایران احتمال خروج از پیمان NPT را نیز بررسی خواهد کرد.
«مکانیسم ماشه» یا اسنپبک، بندی در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل است که اجازه میدهد هر کدام از اعضای مشارکتکننده در برجام، در صورت نقض تعهدات ایران، تحریمهای بینالمللی را بدون رأیگیری دوباره، بازگردانند.
فعال شدن آن به معنای بازگشت همه تحریمهای شورای امنیت سازمان ملل خواهد بود، از جمله تحریمهای تسلیحاتی، بانکی، بیمهای، مالی و محدودیتهای صادرات و واردات.
در عمل، این یعنی بازگشت به شرایط پیش از برجام؛ اما اینبار بدون هیچ مسیر توافقی برای بازگشت ایران به تعهدات.
برخی ناظران معتقدند اروپا در آستانه یک دوگانگی جدی قرار دارد. از یکسو با افزایش سطح غنیسازی اورانیوم توسط ایران و محدودیت بازرسیها مواجه است؛ از سوی دیگر، احیای تحریمها میتواند پایان کامل نقش اروپا در دیپلماسی هستهای باشد و ایران را به دامن اقدامات تلافیجویانه، از جمله خروج از NPT یا افزایش سطح غنیسازی سوق دهد.
تحلیل روزنامه گاردین حاکی از آن است که بریتانیا و فرانسه بیش از گذشته به «دیپلماسی همراه با فشار» تمایل پیدا کردهاند، اما همچنان از شکستن کامل پلهای مذاکره بیم دارند. در مقابل، آلمان که در جریان حمله اسرائیل به ایران حمایت بیشتری از اسرائیلیها کرده بود، این بار با احتیاط بیشتری برخورد کرده و ترجیح داده از زبان تهدید کمتر استفاده کند.
در رسانههای ایرانی، روایت غالب بر «باجخواهی غرب» و «تهدید بدون پشتوانه» است. روزنامه کیهان نوشته: «اروپا خود بهتر از همه میداند که مکانیسم ماشه، نه تنها ایران را عقب نمیراند، بلکه باعث افزایش مقاومت و خروج از تعهدات خواهد شد.»
روزنامه شرق، اما با لحنی محتاطتر نوشته که «با توجه به حساسیت موقعیت منطقه و رفتار اخیر اسرائیل، اروپا شاید به دنبال کنترل فضای دیپلماتیک باشد و نه تخریب آن.»
تحلیلگران معتقدند تهدید اسنپبک میتواند از دو منظر قابل تحلیل باشد. اگر اجرایی شود؛ ایران بهطور قطع از برجام خارج خواهد شد و احتمالاً گامهایی در جهت خروج از NPT نیز برخواهد داشت. این یعنی تقابل شدیدتر با آژانس، فشار بیشتر آمریکا، و احتمال امنیتیشدن دوباره پرونده هستهای در شورای امنیت.
اما اگر استفاده نشود؛ ممکن است تبدیل به یک ابزار چانهزنی برای احیای مذاکرات شود و اروپا را در نقش میانجی میان ایران و آمریکا نگه دارد.
به هرحال سایه مکانیسم ماشه بار دیگر بر سر روابط ایران و غرب سنگینی میکند. اگرچه فعلاً این تهدید به مرحله اجرا نرسیده، اما تداوم وضعیت مبهم، افزایش سطح فعالیتهای هستهای ایران و فشارهای آمریکا و اسرائیل، ممکن است اروپاییها را به نقطه بیبازگشت برساند.
در شرایطی که تهران هشدار میدهد مکانیسم ماشه به منزله جنگ است و اروپا وعده «اقدام سخت» میدهد، هنوز دیپلماسی زنده است. اما این بار، هر دو طرف باید با دقت بیشتری قدم بردارند؛ زیرا ممکن است یک گام اشتباه، تبعاتی جبرانناپذیر برای منطقه و جهان داشته باشد.