رویداد۲۴| پرونده هستهای ایران بار دیگر به نقطهای رسیده که میتوان آن را ترکیبی از امید و بیم دانست؛ امید به بازگشت دیپلماسی و کاهش تنشها، و بیم از فعال شدن مکانیسم ماشه که به معنای بازگشت همه قطعنامههای شورای امنیت علیه ایران خواهد بود. این دو مسیر متضاد بهطور همزمان پیش میروند. از یکسو بازرسان آژانس بینالمللی انرژی اتمی پس از چند هفته وقفه به تهران بازگشتهاند و از سوی دیگر سه کشور اروپایی آمادهاند تا اسنپبک را فعال کنند. در چنین شرایطی، هر اقدام یا کوتاهی ایران میتواند پیامدهای تعیینکنندهای داشته باشد؛ چرا که پنجره دیپلماسی هر روز محدودتر میشود و فشارهای سیاسی و امنیتی بر تهران افزایش مییابد.
بازگشت بازرسان آژانس به ایران، در شرایطی که حمله به برخی تاسیسات هستهای و خروج پیشین آنان فضای بیاعتمادی را تشدید کرده بود، اتفاقی مهم تلقی میشود. استفان دوجاریک، سخنگوی سازمان ملل، در واکنش به این تحولات گفت: «امیدواریم ایران با آژانس همکاری کامل داشته باشد و به تعهدات خود عمل کند.» این اظهارات به روشنی نشان میدهد که جامعه جهانی منتظر مشاهده نشانههای عملی از سوی ایران است.
حضور دوباره بازرسان، نه فقط یک موضوع فنی، بلکه اقدامی سیاسی و نمادین به شمار میرود. آژانس بینالمللی انرژی اتمی بهعنوان بازوی فنی پیمان عدم اشاعه، در واقع شاخصی برای سنجش میزان شفافیت و همکاری کشورها در زمینه فعالیتهای هستهای محسوب میشود. در این چارچوب، همکاری یا عدم همکاری ایران میتواند بر معادلات دیپلماتیک اثر مستقیم بگذارد. برای تهران، همکاری با آژانس فرصتی است تا بخشی از نگرانیهای غرب را کاهش دهد، هر چند این همکاری به تنهایی نمیتواند مانع فعال شدن اسنپبک شود، اما میتواند هزینههای سیاسی و حقوقی آن را تعدیل کند.
همزمان با این تحولات، رسانهها از تصمیم تروئیکای اروپایی برای فعالسازی مکانیسم ماشه خبر دادهاند. به نوشته اکسیوس، وزرای خارجه فرانسه، آلمان و بریتانیا به مقامات آمریکایی اطلاع دادهاند که امروز پنجشنبه احتمال آغاز این روند بالاست. اروپاییها مدعی هستند که ایران تعهدات برجامی خود را نقض کرده و ادامه غنیسازی و محدود نکردن فعالیتهای هستهای، آنها را ناگزیر کرده تا مسیر تحریم را از سر گیرند.
اما اجرای کامل این روند زمانبر است. گزارش سیانان به نقل از مقامات اروپایی نشان میدهد که بازاعمال تحریمها دستکم ۳۰ روز طول میکشد و در این فاصله فرصت محدودی برای مانور دیپلماتیک وجود دارد. تروئیکا در ظاهر تلاش دارد دو پیام متناقض، اما همزمان را مخابره کند: نخست، هشدار قاطع مبنی بر بازگشت همه تحریمهای سازمان ملل؛ و دوم، اعلام آمادگی برای ادامه گفتوگو و یافتن راهحل سیاسی. به بیان دیگر، اروپاییها میکوشند با فشار تحریم و تهدید حقوقی، ایران را به پذیرش بازرسیها و محدودیتهای بیشتر سوق دهند.
تحلیل اندیشکده «گروه بینالمللی بحران» نشان میدهد فعال شدن اسنپبک به معنای بازگشت به فضای سالهای ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۰ است؛ دورانی که مجموعهای از شش قطعنامه شورای امنیت تحریمهایی گسترده را بر ایران تحمیل کرد. این قطعنامهها دامنهای فراتر از حوزه هستهای داشتند. چون ممنوعیت خرید فناوریهای حساس، تحریم اشخاص و نهادهای مرتبط با سپاه پاسداران، محدودیت واردات تسلیحات متعارف و توسعه موشکهای بالستیک، مسدودسازی داراییها و ممنوعیت سفر دهها فرد و شرکت ایرانی را شامل میشد. حتی کشتیهای ایرانی در معرض بازرسی قرار گرفتند و خطوط کشتیرانی کشور در فهرست سیاه سازمان ملل جای گرفتند.
بازگشت این تحریمها، از منظر حقوق بینالملل الزامآور خواهد بود و لغو آنها تنها با همراهی یکی از اعضای دائم شورای امنیت امکانپذیر است؛ امری که در شرایط کنونی بسیار بعید مینماید. نکته مهمتر این است که اروپا بر خلاف سالهای پیش، امروز انگیزه بیشتری برای اجرای سختگیرانه تحریمها دارد.
از منظر سیاسی، فعال شدن اسنپبک نه تنها بنبست مذاکرات هستهای را عمیقتر خواهد کرد، بلکه معادلات منطقهای را نیز تحت تاثیر قرار میدهد. فشارهای اقتصادی میتواند ایران را به سمت سیاستهای رادیکالتر سوق دهد، یا بالعکس، زمینه را برای بازتعریف یک توافق احتمالی در آینده فراهم کند. آنچه روشن است، اینکه اسنپبک نقطه پایانی بر مسیر پرپیچوخم دیپلماسی نخواهد بود، اما بدون تردید دستیابی به توافقی تازه را دشوارتر خواهد ساخت.