در آغاز قرن نوزدهم، سربازان فراری روس در تبریز به فرمان عباسمیرزا، فنون نظامی مدرن را به ایرانیان میآموختند؛ همان مهارتهایی که قرار بود روزی در میدان نبرد علیه روسیه به کار گرفته شوند. این تصویر پارادوکسیکال، نماد رابطهای است پر از تضاد میان ایران و همسایهی شمالیاش؛ رابطهای آمیخته با جنگ و همکاری، نفرت و الهام، که در طول دو قرن، مسیر تاریخ و هویت مدرن ایران را شکل داده است.
وقتی سخن از راهسازی در دنیای باستان به میان میآید، ذهن همگان بیدرنگ بهسوی جادههای سنگفرش و مهندسیساز رومیان میرود. اما این شبکه حملونقل رومی، خود وامدار و ادامهدهندهی یک سیستم کهنتر، وسیعتر و به همان اندازه شگفتانگیز بود: شبکه راههای شاهی ایران هخامنشی.
سالهای میانی حکومت رضاشاه برای سیاستمداران و اطرافیانش دوران «معدوم شدن» بود. از عبدالحسین تیمورتاش، قدرتمندترین فرد پس از رضاشاه، که به دست پزشک احمدی کشته شد؛ تا علیاکبر داور، وزیر عدلیه، که در زندان خودکشی کرد. در این گزارش خاطرات سید حسن تقیزاده، وزیر مالیهی وقت و از معدود شاهدان عینی، را بازخوانی کرده و درباره روزهای وحشت در دربار نوشتهایم: چگونه در بالاترین سطوح قدرت، ترس از رضاشاه، زندگی و مرگ وزرا را تعیین میکرد.
آریل شارون، ملقب به «بولدوزر»، فردی سرکش و عنانگسیخته در تاریخ اسرائیل بود؛ کسی که با بیاعتنایی کامل به قواعد، چشمانداز سیاسی خاورمیانه را برای همیشه تغییر داد. او نماد کامل آن دسته از رهبرانی است که معتقدند تاریخ نه بر سر میز مذاکره، که با خون و بتن بر روی زمین رقم میخورد. زندگی شارون روایتی است از کاربرد بیپرده زور برای تحمیل خواستههای سیاسی و گروهی است.
در سال ۱۳۱۳ شمسی، ایران صحنۀ رویدادی بیسابقه شد: بزرگداشت هزارمین سال تولد شاعری که با کلماتش شالودۀ یک هویت ماندگار را ریخته بود. جشن هزارۀ فردوسی نقطۀ اوج یک پروژۀ ملی برای بازتعریف مفهوم «ایرانی بودن» در جهان متجدد بود؛ آزمونی تاریخی برای معماری یک ملت نوین بود.
از اسکناسهای بانک شاهنشاهی با تصویر ناصرالدین شاه تا اسکناسهای کمارزش امروز، پول ایران راهی طولانی را پیموده است. حالا در تصمیمی تاریخی، ریال بهعنوان واحد رسمی پول تثبیت شده و تومان جایگاه رسمی خود را از دست میدهد. اما آیا این «بازگشت به واحد رسمی» میتواند زخمی به قدمت تاریخ اقتصاد ایران را درمان کند؟
آنچه برای درک یکپارچه جهان حافظ شگفت ضروری به نظر میرسد، تفسیری است که بتواند همهٔ اضدادی که در اشعار حافظ رخ می نماید را در یک کلیت منسجم و منطقی بگنجاند و خوانشی منسجم و یکپارچه از. در این میان، کتاب گرانسنگ «گمشده لب دریا» نوشته استاد تقی پورنامداریان، جایگاهی بیهمتا دارد. این اثر، تنها شرحی است که توانسته است روایتی یکپارچه، عمیق و خردورزانه از جهانبینی و هنر حافظ ارائه دهد و به جرات میتوان آن را دقیقترین و کاملترین خوانش از دیوان او دانست. بر همین اساس، منبع و مرجع اصلی این جستار نیز، همین کتاب خواهد بود.
آنتوان-هانری ژومینی، مردی که میخواست آشوب جنگ را در قالب اصولی علمی و تغییرناپذیر زندانی کند. او برای نخستین بار ادعا کرد پیروزی یک فرمول ریاضی دارد: تمرکز نیرو در نقطهای تعیینکننده.
امام موسی صدر متولد ۱۴ خرداد ۱۳۰۷ در قم، از خاندان سرشناس صدر، با ترکیب تحصیلات حوزوی و دانشگاهی، به یکی از چهرههای اثرگذار شیعیان لبنان تبدیل شد و نهادهایی، چون مجلس اعلای اسلامی شیعیان و حرکت المحرومین را بنیان گذاشت. او در سال ۱۹۷۸ میلادی طی سفر رسمی به لیبی ناپدید شد؛ سرنوشتی که پس از ۴۷ سال همچنان یکی از معماهای حلنشده سیاسی و حقوقی در حافظه جمعی ایران و لبنان باقی مانده است.
او نه شمشیر برداشت، نه فریاد انتقام سر داد. با ایمان به «تنش خلاق»، «کنش بیخشونت» و «عشق به دشمن»، پایهگذار یکی از پرشکوهترین جنبشهای عدالتخواهی تاریخ شد.
فردریک کبیر، نابغهای که هنر جنگهای اشرافی را به اوج کمال رساند. اما همین کمال، نظامی را که ساخته بود، در برابر طوفان انقلاب فرانسه و ظهور «جنگ ملتها» به کلی بیاثر کرد. روایتی از ظهور و افول آخرین استاد جنگ پادشاهان.
پتر کبیر، تزار بلندپرواز روسیه، با ارادهای آهنین و نگاهی رو به آینده، کشورش را از تاریکی قرون وسطا به آستانه دنیای مدرن رساند. او معمار روسیه نوین بود؛ مردی که با شمشیر و قلم، مسیر تاریخ را تغییر داد.
شاید عجیب به نظر برسد، اما اسامه بنلادن و جورج بوش بیش از آنچه تصور میشود به یکدیگر شباهت داشتند.رویداد۲۴ در این مطلب به ریشه های شباهت این دو دیدگاه میپردازد.
پیش از انقلاب فرانسه، جنگها در اروپا بیشتر به کار پادشاهان میآمد تا ملتها. اما با انقلاب کبیر فرانسه ارتشها مردمی شدند و فرماندهی بهدست کسی افتاد که برای سالها کابوس تمام ملل قدرتمند جهان بود: ناپلئون بناپارت. او کسی که نقشه اروپا را از نو ترسیم کرد، معنای جنگ را تغییر داد، به آن سرعتی دهشتناک بخشید و به ابزار مطلق سیاست بدلش ساخت.
در شهریور ۱۳۲۰، ایران زیر حمله ارتش بریتانیا و شوروی قرار گرفت و رضاشاه ناگزیر شد قدرت را به پسرش محمدرضا پهلوی بسپارد. با وجود اشغال، کشور از فروپاشی کامل نجات یافت؛ دستاوردی که مرهون تدبیر محمدعلی فروغی بود.
آن لمبتون، ایرانشناس برجسته بریتانیایی و استاد دانشگاه، چهرهای فراتر از یک پژوهشگر دانشگاهی بود. او که از مغزهای متفکر دولت بریتانیا در سیاست ایران به شمار میرفت، نقشی کلیدی در نظریهپردازی و زمینهسازی کودتایی ایفا کرد که مسیر تاریخ معاصر ایران را برای همیشه تغییر داد. این گزارش با تکیه بر یادداشتهای موجود، به تشریح نقش دوگانه لمبتون در جایگاه دانشپژوه و جاسوس امپراتوری بریتانیا میپردازد.
در میانه سالهای تاریک جنگ جهانی دوم، پاریس زیر سایه اشغال نازیها روزهای پراضطرابی را میگذراند. در چنین فضایی، عبدالحسین سرداری، دیپلمات ایرانی و رئیس نمایندگی کشورش در این شهر، با بهرهگیری از موقعیت دیپلماتیک و ابتکار شخصی، توانست جان صدها یهودی را از خطر حتمی مرگ برهاند. او این کار را بیهیاهو و به دور از جلب توجه انجام داد؛ گویی تنها هدفش حفظ جان انسانها بود، نه کسب شهرت یا پاداش.
علیاکبر دهخدا، نویسنده، زبانشناس و طنزنویس نامدار معاصر، از چهرههایی است که با زبان تند و نثر نوآورانهاش نقش بزرگی در بیداری اجتماعی و شکلگیری زبان نوین فارسی ایفا کرد. او با طنز، مقاله و لغتنامهنویسی، قدرت را به نقد کشید و همزمان زبان را از اسارت نثر کهن رهانید. این نوشتار، زندگی، اندیشهها و میراث ماندگار دهخدا را میکاود.
در جهانی که «پیشرفت» شعار روز است و آزادی و برابری آرمان مشترک تقریبا تمام ملتها شده، شاید عجیب باشد که بگوییم گروهی از اندیشمندان غربی درست در جهت عکس این جریان فکر کردهاند: دشمنی با مدرنیته، دشمنی عمیق با عقلانیت و دعوت به بازگشت به معنویت. یکی از چهرههای برجسته این جریان، فیلسوف ایتالیایی، یولیوس اوولا است. اوولا نگاه سنتگرایان را با نوعی زیباییشناسی ستایشگر جنگ ترکیب کرد و الهامبخش بسیاری از جنبشهای فاشیستی و راست افراطی قرن بیسم شد.
ژوزف گوبلز، وزیر تبلیغات هیتلر، کسی بود که با قدرت بیان و مهارت در بهرهگیری از رسانه، افکار عمومی آلمان را شکل داد و بذر نفرت و فریب را در ذهن میلیونها نفر کاشت. او تا واپسین لحظه، سرنوشت خود و خانوادهاش را به سرنوشت پیشوا گره زد.
