رویداد۲۴| منیره چگینی: یکی از مشکلات کمبود آب در ایران، معضل دریافت حقآبه از کشورهای همسایه است. به اذعان کارشناسان ما هیچ جایگزینی برای آب سیستان نداریم. محیط زیست سیستان وابسته به آب هیرمند است و ما نمیتوانیم از آب هیرمند و فراهرود بگذریم. در همه دورههای در افغانستان، از مجاهدین گرفته تا دولتهای سکولار و امروز طالبان، هیچ یک قائل به پرداخت حقآبه ایران نبودهاند. در برخی دورهها مودبانهتر و در برخی دورهها مثل امروز، با بینزاکتی بیشتر. اما در نهایت یک چیز ثابت بوده و آن عدم پرداخت حق ایران است.
طبق معاهده ۱۳۵۱ (معروف به «معاهده هلمند»، یا هیرمند)، افغانستان موظف به تحویل ۸۲۰ میلیون متر مکعب آب در سال به ایران است. اما طبق آمار سخنگوی صنعت آب کشور، تحویل واقعی (۱۱۹ میلیون مترمکعب) فاصله معناداری با این تعهد دارد.
عیسی بزرگزاده، سخنگوی صنعت آب ایران، در تازهترین اظهارات خود وضعیت حقآبه هیرمند را «مأیوسکننده» خواند و اعلام کرد که در سال آبی گذشته تنها ۱۱۹ میلیون متر مکعب از حقآبه مقرر طبق معاهده ۱۳۵۱ به ایران پرداخت شده است، معادلی حدود ۱۶ درصد از سهم قانونی کشور.
بزرگزاده در گفتوگو با رویداد۲۴ از کاهش چشمگیر تحویل آب توسط افغانها خبر داده است. او می گوید این کاهش، بیارتباط با مذاکرات و دیپلماسی آب تهران – کابل نبوده است.
به گفته سخنگوی صنعت آب کشور، دولت با راهاندازی «طرحهای اضطراری» در استان سیستان و بلوچستان پس از خشک شدن تالابها، فضایی منطقی برای گفتوگو با مقامات دولت افغانستان فراهم کرده است.
وی افزود: سرمایهگذاریهای بزرگ در استان، بهویژه در پروژههای آبرسانی و چاهنیمهها، صرفاً برای تأمین آب شرب نیست بلکه هدف آن کاهش آسیبپذیری منطقه و تقویت جایگاه ایران در مذاکرات حقآبه است.
همزمان، وزیر نیرو، نیز بارها خواستار اجرای کامل معاهده شده است و گفته است حقآبه هیرمند «حق مسلم و درست ایران» است.
او گفت که باوجود تعهد زبانی و وعدههای شفاهی طالبان، «در عمل همکاری لازم دیده نمیشود». این عدم پایبندی برای ایران پیامدهای زیستمحیطی و اجتماعی دارد: تالاب هامون که روزگاری با آب هیرمند تغذیه میشد، در سالهای اخیر به شدت خشک شده است.
بیشتر بخوانید:
چه کسانی مشکل بزرگ آب هیرمند را در رابطه ایران و افغانستان درست کردند؟
رابطه پیچیده ایران و افغانستان/ آیا جمهوری اسلامی به طالبان باج میدهد؟
بزرگزاده اعلام کرده است که ایران «همه ابزارهای قانونی، حقوقی و دیپلماتیک» را برای مطالبه حقآبه خود بهکار خواهد گرفت. او همچنین گفته است که ایران آماده ارائه «کمک فنی» به افغانستان است تا مسیر طبیعی هیرمند بازسازی شود و سازههایی که آب را منحرف میکنند اصلاح شوند.
از سوی دیگر، وزیر نیرو هم تأکید کرده است که اگر افغانستان به تعهدات خود نپردازد، تهران از سازوکارهای بینالمللی برای الزام کابل استفاده خواهد کرد.
سخنان بزرگزاده نشان میدهد که کاهش تحویل آب به ایران، فراتر از یک ادعای رسانهای است و آمار رسمی دولتی نیز آن را تأیید میکند.
از نظر بسیاری از کارشناسان، آب هیرمند را نباید به طنابکشی و بازی برد-باخت با طالبان تبدیل کرد. نباید اینطور وانمود کرد که اگر آب هیرمند را به ما بدهند ما بردیم و اگر ندهند ما باختیم؛ چون طالبان را نباید وارد بازی غیرت پشتون و غیرت طالب کرد؛ وگرنه طالب میگویند سرش هم برود به هیچ وجه نباید آب به ایران برسد. از سوی دیگر به نظر می رسد سیاست دولت در برابر طالبان، تعامل است. از زمان روی کار آمدن دولت طالبان در افغانستان و آغاز درگیری بر سر حقآبه با حکومت جدید در همسایگی شرقی، سیاست مقامات عالیرتبه نظام در تمام عرصه از رسانه تا تعاملات بین المللی این است که نباید با طالبان تقابل داشته باشیم.
استراتژی ایران در سال اخیر ترکیبی بوده است از: سرمایهگذاری در زیرساخت آب درونمرزی (سیستان)، فشار دیپلماتیک، و اعلام آمادگی برای همکاری فنی با طرف افغان. استراتژی که اگر جواب ندهد، با توجه به نیاز ۷۰ درصدی مشهد به آب هریرود، بحران را از درگیری دولت-دولت به درگیری دولت-ملت تبدیل خواهد کرد.