رویداد۲۴| جهان معاصر، با تمام پیشرفتهای فناورانه و رفاهی، انسان را در موقعیتی پارادوکسیکال قرار داده است. اگرچه ابزارهای ارتباطی بیش از هر زمان دیگری در دسترساند، اما احساس تنهایی، اضطراب و بیگانگی با سرعتی نگرانکننده در حال تسخیر روان انسان مدرن است. کافی است نگاهی به آمارهای جهانی سلامت روان بیندازیم یا حتی دقایقی را در فضای رسانهای بگذرانیم تا دریابیم که «لبه پرتگاه» حسی مشترک میان بسیاری از شهروندان دهکده جهانی است. این سیلاب نگرانی و اخبار ناگوار، تنها یک پدیده اجتماعی گذرا نیست، بلکه نشانهای از یک فرسایش درونی عمیقتر است؛ وضعیتی که ویکتور فرانکل آن را «خلاء وجودی» نامید. در زمانهای که بنیانهای یقین به لرزه درآمدهاند، روانشناسی وجودی باید در مقام یک ضرورت بالینی و اجرایی وارد میدان شود و پادزهری برای این یاس فراگیر ارائه دهد. این پادزهر همانا «معنای زندگی» است.
تحقیقات نوین روانشناسی نشان میدهد که احساس معنادار بودن زندگی، صرفا یک تجربهای شاعرانه نیست، بلکه یک سپر محافظتی نیرومند بیولوژیک و روانشناختی در برابر افسردگی و اضطراب و بیماریهای عدیدهی جسمی است. زمانی که فرد احساس میکند زندگیاش فاقد معناست، در واقع قطبنمای درونی خود را از دست داده است؛ وضعیتی که با بیتفاوتی، ملال، کسالت و نوعی ناآرامی مزمن مشخص میشود. اما در نقطه مقابل، زمانی که افراد زندگی خود را معنادار مییابند، احساس میکنند که هدفی نامرئی، اما قدرتمند آنها را هدایت میکند و زندگیشان دارای منطق و انسجام است. با داشتن چنین احساسی از معنا، انسان میتواند در برابر تندبادهای حوادث و عدم قطعیتهای دوران مدرن، استوارتر بایستد و تابآوری بیشتری از خود نشان دهد.
برای درک عمیقتر معنا، باید از تعاریف انتزاعی فاصله بگیریم و به ماهیت کارکردی آن بنگریم. استیون هاین در کتاب «آغاز معناسازی» تبیین میکند که معنا در نهایت چیزی جز «پیوند» نیست. یک زندگی معنادار، زندگیای است که عمیقا با جهان بیرون گره خورده باشد. تحقیقات متعددی انجام شده که نشان میدهند چهار نوع پیوند در ساختن یک زندگی معنادار موثرند و نقشی حیاتی ایفا میکنند و میتوان آنها را ستونهای اصلی عمارت معنا دانست؛
نخستین و شاید بنیادیترین ستون، روابط نزدیک و صمیمی است. انسانها زمانی بیشترین احساس معنا را تجربه میکنند که زمان خود را با کسانی میگذرانند که رابطه دوستی و یا پیوند عاطفی با آنها دارند، بهویژه خانواده و دوستان نزدیک.
دومین مورد، پیوند با جامعه است؛ پیوندی که به فرد احساس تعلق و هویت میبخشد.
سومین ستون، ارتباط با کار است؛ کاری که حس هدفمندی و تسلط بر امور را در فرد ایجاد کند؛ و چهارمین ستون، احساسات معنوی است؛ یعنی احساس اینکه زندگی فرد بخشی از چیزی بزرگتر و فراتر از جهان مادی است، خواه این احساس از طریق مذهب حاصل شود و خواه از طریق سایر باورهای معنوی.
زمانی که زندگی انسان به اندازه کافی از این پیوندها بهرهمند باشد، فرد احساس «ثبات وجودی» میکند و باور دارد که زندگیاش واقعا اهمیت دارد.
متاسفانه در طول چند دهه گذشته دقیقا همین پیوندها حیاتی زیر ضربات سهمگین تغییرات فرهنگی و اجتماعی قرار گرفتهاند. این تهدید علیه پیوندها معنابخش روندی جهانی است که در آن فرهنگها به سمت فردگرایی افراطی حرکت کرده و انسانها تنهاتر و گسستهتر شدهاند. در مقایسه با نسلهای پیشین، ما روابط بینفردی نزدیک کمتری داریم. آمارها تکاندهندهاند: تعداد کسانی که گزارش میدهند فقط سه دوست نزدیک دارند، در طول سی سال گذشته بیش از ۸۰ درصد افزایش یافته است. علاوه بر این، درصد افرادی که تنها زندگی میکنند به طور پیوسته بالا رفته است.
این گسست در ساحت اجتماعی نیز مشهود است. مشارکت در نهادهای مدنی، باشگاههای محلی و گردهماییهای همسایگی که روزگاری نبض تپنده محلات بودند، جای خود را به انزوای دیجیتال داده است. در حوزه اشتغال نیز، تحولات ساختاری مانند دورکاری و اقتصاد گیگ (Gig Economy)، حس تعلق سازمانی و هویت شغلی را تضعیف کردهاند. کار کردن در تنهایی خانه، فرصت تعاملات انسانی و احساس عضویت در یک جمع هدفمند را از بسیاری سلب کرده است.
همزمان، احساسات معنوی نیز کمرنگ شده و افول دینداری سنتی و افزایش جمعیت بدون مذهب، دسترسی به یکی از قدیمیترین منابع معنابخش بشر را محدود کرده است. ویکتور فرانکل، روانپزشک مشهور اتریشی، در کتاب «انسان در جستجوی معنا» چنین وضعیتی را پیشبینی کرده بود. فرانکل به درستی تشخیص داد که وقتی انسانها در یافتن معنا ناکام میمانند، در برابر اضطراب و افسردگی آسیبپذیرتر میشوند و حتی در معرض بیماریهای جسمی بیشتری قرار میگیرند.
در دل این خلاء وجودی، یافتن راههایی نوین برای بازآفرینی معنا، از نان شب واجبتر است. روانشناسی وجودی راهکارهایی علمی برای تجربه معنای بیشتر ارائه میدهد. نخستین گام عملی، بررسی وضعیت «پیوندهای معنابخش» در زندگیمان است.
گفتیم که زندگی معنادار بر پایهی پیوندها بنا شده، زمان آن است که درنگ کنیم و ببینیم زندگی ما تا چه حد دارای «پیوندهای معنابخش» است. برای این کار، وضعیت خود را در چهار حوزه کلیدی (روابط نزدیک، جامعه، کار و معنویت) بررسی کنید و به هر کدام از ۱ (پیوند ضعیف) تا ۳ (پیوند غنی و عمیق) امتیاز دهید.
بررسی کنید که آیا زمان کافی برای دوستان و عزیزان خود اختصاص میدهید؟ تحقیقات نشان میدهد که مراقبت از دیگران (فرزندان، والدین سالمند یا حتی حیوانات خانگی) یکی از غنیترین منابع معناست، زیرا احساس مسئولیت را تقویت میکند. در ساحت اجتماعی، پرسش کلیدی این است که آیا فرد خود را متعلق به گروهی میداند که ارزشهای مشترکی با آنها دارد؟ این گروهها میتوانند طیف وسیعی از تیمهای ورزشی تا انجمنهای خیریه یا گروههای هنری را شامل شوند.
در تحلیل حوزه کار، باید فراتر از عنوان شغلی نگریست. چه جنبههایی از فعالیتهای روزانه (حتی فعالیتهای داوطلبانه یا خلاقانه خارج از شغل رسمی) به فرد احساس ثبات و خدمت به دیگران میدهد؟ مشاغلی که مستقیما با کمک به دیگران سروکار دارند (مانند تدریس یا درمان)، ذاتا پتانسیل معنابخشی بالاتری دارند، اما هر کاری که با ارزشهای فرد همسو باشد، میتواند این نقش را ایفا کند؛ و نهایتا در بعد معنویت، فرد باید صادقانه بپرسد که آیا در زندگی خود روزنهای به سوی امور معنوی باز گذاشته است یا خیر؟ این اتصال میتواند حتی از طریق تجربه مراقبه در طبیعت یا تمرینات ذهنآگاهی حاصل شود و لزوما نیازمند چارچوبهای مذهبی نیست.
بیشتر بخوانید:
چگونه با «نوشتن» ضربههای روانی را تسکین دهیم؟
از پیادهروی تا روزمرهنگاری | کارهای کوچکی که فیلسوفان به آن توصیه کردهاند
یکی از امیدوارکنندهترین یافتههای پژوهشی استیون هاین، اصل «تغییرپذیری» (Fungibility) معناست. معنا ماهیتی سیال دارد؛ بدین مفهوم که کمبود معنا در یک حوزه میتواند توسط حوزهای دیگر جبران شود. این اصل به ما اجازه میدهد که به جای تلاش کمالگرایانه برای عالی بودن در همه ابعاد، بر نقاطی تمرکز کنیم که پتانسیل رشد دارند. اگر فردی در شغل خود احساس رکود میکند، میتواند با سرمایهگذاری عاطفی بیشتر در روابط خانوادگی یا پیوستن به یک انجمن داوطلبانه، تراز کلی معنا در زندگیاش را متعادل سازد.
برای بازسازی عملی زندگی، رویکرد باید «توسعهمحور» باشد. اگر روابط نزدیک ضعیف شدهاند، راهکار اجرایی، برنامهریزی مدون برای دیدارهای حضوری و احیای سنتهای خانوادگی است. اگر حس تعلق اجتماعی مفقود است، کنشگری فعالانه برای یافتن گروههایی که با نظام ارزشی فرد همسو هستند (مانند گروههای محیطزیستی یا باشگاههای کتابخوانی)، ضروری است. اگر شغل رسمی ارضاکننده نیست، تعریف پروژههای جانبی یا مسئولیتهای جدید در محیط شغلی میتواند اثرگذار باشد.
فراتر از تغییرات ساختاری بلندمدت، روانشناسی وجودی ابزارهایی برای مدیریت نوسانات روزمره معنا ارائه میدهد. احساس معنا همواره ثابت نیست و در روزهایی که احساس پوچی غلبه میکند، میتوان از «تمرینات وجودی» به عنوان راهکارهای فوری بهره جست.
نخستین تکنیک، خود-ایستایی (Self-grounding) است. این تمرین نشان میدهد که تامل کردن و نوشتن درباره ارزشهای بنیادین شخصی (مانند صداقت، وفاداری، عدالت یا خلاقیت)، تابآوری فرد را در برابر استرس به طرز چشمگیری افزایش میدهد. یادآوری اینکه «من چه کسی هستم و چه چیزی برایم مهم است»، لنگرگاهی امن در دریای متلاطم حوادث ایجاد میکند. نوشتن چند جمله درباره اینکه چرا یک ارزش خاص برایتان مهم است و یادآوری خاطرهای که در آن بر اساس آن ارزش عمل کردهاید، میتواند بلافاصله احساس استواری را بازگرداند.
دومین تکنیک، تامل نوستالژیک است. برخلاف تصور رایج که نوستالژی را غمی منفعلانه میپندارد، تحقیقات نشان میدهد که مرور خاطرات گذشته کارکردی حیاتی در حفظ تداوم هویت دارد. یادآوری رویدادهای اجتماعی، آیینهای فرهنگی و بهویژه لحظاتی که فرد بر چالشهای دشوار غلبه کرده است، به او یادآوری میکند که ریشهدار است و توانایی عبور از سختیهای کنونی را نیز دارد. این فرآیند میتواند با تماشای عکسهای قدیمی، گوش دادن به موسیقیهای دوران گذشته یا دیدار از مکانهای خاطرهانگیز تسهیل شود.
بیشتر بخوانید: آنچه از خواب، خوراک و بازی برای کودکانتان مهمتر است | راز حیرت
سطح پیشرفتهتر معنایابی، در تجربیات «فراروی از خود» (Self-transcendence) نهفته است. اینها لحظاتی هستند که مرز میان «خود» و جهان هستی کمرنگ میشود و فرد احساس میکند جزئی از یک کل عظیم است. در این وضعیت، دغدغههای کوچک روزمره محو میشوند و احساس «هیبت» یا «شگفتی» (Awe) جایگزین آنها میگردد. زمان کند میشود و تمرکز بر لحظه حال به اوج میرسد.
راهکارهای دستیابی به این تجربه متنوعاند. آیینهای مذهبی و معنوی با بهرهگیری از موسیقی، نمادها و مشارکت جمعی، به طور سنتی این فضا را فراهم میکردهاند. تمرینات مدیتیشن و ذهنآگاهی نیز با آموزش مشاهدهگری بدون قضاوت، مسیری مدرنتر برای رسیدن به این وضعیت هستند. همچنین، پژوهشهای نوین علمی پتانسیل درمانی و معنابخش مواد روانگردان (مانند سیلوسایبین) را تحت نظارت دقیق بالینی تأیید کردهاند که میتوانند تجربیات عمیق عرفانی و اتصال به هستی را شبیهسازی کنند، هرچند این مسیر نیازمند احتیاط و نظارت متخصصان است. اما شاید در دسترسترین راه، بازگشت به طبیعت باشد. مواجهه با عظمت طبیعت، چه یک کوهستان مهیب باشد و چه کرانهی اقیانوس، به طور غریزی احساس حقارتِ منِ کاذب و اتصال به شکوه هستی را در انسان بیدار میکند.
معنای زندگی پدیدهای انتزاعی نیست و توسط فرهنگی که در آن زندگی میکنیم شکل میگیرد. ما از فرهنگ خود میآموزیم چه چیزی ارزشمند است. تفاوتهای فرهنگی در اینجا آشکار میشود: در فرهنگهای فردگرا (مانند آمریکا)، افراد خود را مستقل میبینند و مسئولیت ساختن شبکههای اجتماعی بر دوش خودشان است، که این امر دستیابی به معنا را چالشبرانگیزتر میکند. در مقابل، در فرهنگهای جمعگرا، افراد از ابتدا در شبکهای درهمتنیده از روابط اجتماعی قرار دارند.
نکتهای شگفتانگیز این است که ثروت بیشتر لزوما به معنای زندگی معنادارتر نیست. تحقیقات نشان دادهاند که شهروندان کشورهای فقیرتر، اگرچه ممکن است شادی لحظهای کمتری داشته باشند، اما اغلب زندگی خود را معنادارتر از ساکنان کشورهای ثروتمند توصیف میکنند. شاید دلیل این امر، سطح بالاتر تدین در این جوامع باشد، یا شاید حقیقتی عمیقتر در آن نهفته است: «رنج و مبارزه، سازندهی معناست». ویکتور فرانکل در تجربیات هولناک خود در اردوگاههای کار اجباری دریافت که حتی در نومیدانهترین شرایط، انسان میتواند تراژدی شخصی را به پیروزی تبدیل کند. مبارزه و رنج اغلب حسی از هدفمندی میآورد و نیاز به حمایت اجتماعی و تعمیق باورهای معنوی را بیدار میکند. ما نمیتوانیم از رنج بگریزیم، اما آرامبخش است که بدانیم سختترین چالشهای زندگی، پتانسیل آن را دارند که زندگی ما را معنادارتر کنند.
ساختن یک زندگی معنادار، فرآیندی فعالانه و چندوجهی است. با ترکیب راهبردهای تقویت پیوند (در میان دوستان، جامعه، کار و مطالعه)، استفاده از تمرینات وجودی در لحظات دشوار، و جستجوی تجربیات معنوی، میتوانیم زندگیای بسازیم که غنیتر، هدفمندتر و منسجمتر باشد. با چنین نگرشی، ما نه تنها برای خود، بلکه برای رویارویی با دوران پرالتهابی که در آن زندگی میکنیم، آمادهتر خواهیم بود.
منابعی برای مطالعه بیشتر:
کتاب «یافتن معنا» اثر استیون هاینه.
کتاب کلاسیک «انسان در جستجوی معنا» اثر ویکتور فرانکل.
کتاب «تعالی: علم جدید خودشکوفایی» اثر اسکات بری کافمن.