رویداد۲۴| در کنار محبت، خواب کافی و بازی، تجربه «شگفتی» و «حیرت» گنجینهای گرانبها برای کودکان است. راهکارهای ساده و روزمرهای وجود دارد تا این تجربه متعالی را به بخشی جداییناپذیر از زندگی آنها بدل کنیم.
اگر از ما بپرسند که یک کودک برای رشد و شکوفایی به چه چیزهایی نیاز دارد، احتمالاً هر کدام از ما فهرست بلندبالایی ردیف میکنیم که نقاط مشترک بسیاری دارد: خانوادهای پرمهر، تغذیه سالم، مدرسه خوب، زمانی برای بازی، کتابهای فراوان (چه علمی و چه داستانی)، فعالیت بدنی و خواب باکیفیت. بسیاری از ما احتمالا جنبههای سلامت روانی و عاطفی را نیز به این فهرست میافزاییم؛ مواردی همچون داشتن فضایی امن برای ابراز هیجان، خشم و اندوه. اما شاخهای نوپدید و رو به رشد در پژوهشهای روانشناسیِ تحولی نشان میدهد که جای یک تجربهٔ عاطفی دیگر در این فهرست خالی است: تجربه «شگفتی» (Awe) یا همان احساس «ابهت و شکوه».
تجربه شگفتی معمولاً شامل درک چیزی چنان عظیم، قدرتمند و باشکوه است که از دایرهٔ فهم معمول ما از جهان فراتر میرود و آن را به چالش میکشد. این تجربیات اغلب، اما نه همیشه، در مواجهه با طبیعت رخ میدهند؛ مانند تماشای درهای عظیم، خیره شدن به کوهستانها از پنجره هواپیما، یا ایستادن در پای درختان غولپیکر سکویا. لحظات آمیخته با حیرت و شکوه میتوانند روح انسان را عمیقاً تکان دهند و او را به فضای ذهنیای فراتر از نگرانیها و افکار روزمره پرتاب کنند.
رویداد۲۴ ، از منظر تاریخی، مفهوم «شگفتی» همواره در توصیفات روانشناختی تجربیات مهم بشری جای داشته است؛ مانند لحظات وجدآمیزی که آبراهام مازلو، روانشناس شهیر، آنها را «تجربیات اوج» (Peak Experiences) مینامید. ویلیام جیمز نیز به تفصیل درباب لحظات معنوی و عرفانی صحبت کرده است؛ لحظاتی که او را شدیداً تحت تأثیر قرار داده و جهانبینیاش را شکل دادهاند. او قویاً معتقد بود که این تجربیات برای رشد عمیقتر دنیای درونی انسان حیاتی هستند.
پژوهشگران معاصر بر این باورند که تجربه حیرت و شگفتی احتمالا به نیاکان ما در طول تاریخ برای بقا کمک کرده و امروزه نیز اثرات مثبت خود را حفظ کرده است. برای مثال، مطالعات متعددی روی بزرگسالان نشان داده است که احساس شگفتی میتواند در شکلگیری گروههای اجتماعی و ایجاد انگیزه برای رفتارهای یاریگرانه و اجتماعی نقش کلیدی داشته باشد. تحقیقات همچنین نشان میدهند که این حس به ایجاد عواطف مثبت و حال خوب کمک میکند و همانطور که میدانیم، احساسات خوب تأثیرات بیولوژیکی مثبتی بر بدن ما دارند. اگرچه بخش عمدهای از پژوهشهای دو دهه اخیر بر تجربیات بزرگسالان متمرکز بوده، اما تحقیقات جدید در حال روشن کردن اثرات شگفتی بر کودکان نیز هست.
رویداد۲۴ ، محققان دانشگاه شیکاگو دریافتهاند که درک و احساس «شگفتی» بسیار زودتر از آنچه پیشتر تصور میشد در زندگی آغاز میشود. تحقیقات ما نشان داده است که کودکان چهار تا نه ساله قادرند تجربیات شگفتانگیز را درک کنند، به آنها واکنش نشان دهند و آنها را از تجربیات روزمره تمیز دهند. نتایج مطالعات ما همچنین حاکی از آن است که حیرت میتواند بر انگیزه یادگیری کودکان و درک آنها از خودشان تأثیر بگذارد. در طول مطالعاتمان، بارها شاهد بودیم که کودکان هیجان خود را هنگام تماشای تصاویر شگفتانگیز با آواهایی حاکی از تعجب و چشمانی گرد شده از حیرت ابراز میکردند.
نکته جالبتوجه اینجاست که وقتی کودکان تصاویر زیبایی از مناظر طبیعی وسیع یا حتی تصاویر بلایای طبیعی ویرانگر را تماشا میکردند، در مقایسه با زمانی که تصاویر طبیعت روزمره (مانند حیاط خلوت خانه) را میدیدند، خود را کوچکتر احساس میکردند؛ پدیدهای که به «خودِ کوچک» (Small Self) معروف است. پژوهشهای قبلی نشان دادهاند که تجربیات شگفتانگیز در بزرگسالان نیز همین حس «کوچکیِ خویشتن در برابر عظمت هستی» را برمیانگیزد و شدت این احساس، عاملی تعیینکننده برای سایر فواید شگفتی است؛ فوایدی همچون افزایش حس تعلق به جامعه و سخاوت بیشتر. کودکان در پژوهشهای ما همچنین گزارش دادند که انگیزه بیشتری برای کاوش در علایق خود و درک چیزهایی در جهان دارند که هنوز دربارهشان زیاد نمیدانند. نتایج مشابهی زمانی به دست آمد که کودکان به تصاویر اشیاء در مقیاسهای مکانی یا زمانی غیرمعمول (مثلا حرکت آهسته) نگاه میکردند. همچنین کودکان نشان دادند که تماشای تصاویر طبیعتِ وسیع، بیش از صحنههای شلوغ جمعیت، به آنها این حس را میدهد که میتوانند زندگی خود را بهتر کنند و خود را منحصربهفرد ببینند.
اگر والد یا مراقب کودک هستید، فرصتهای بیشماری وجود دارد تا حس شگفتی و مواهب آن را وارد زندگی روزمره کودک کنید. در زندگی شلوغ و مدرن ما، لحظات بالقوه شگفتی اغلب نادیده گرفته میشوند یا به سرعت از کنارشان میگذریم. با فشاری که برای موفقیت و دستاوردها از سنین پایین به کودکان وارد میشود، قابل درک است که چرا تمرکز شما بیشتر بر رساندن کودک به فعالیت بعدی، مسابقه یا کلاس خصوصی است. با این حال، هرچه بیشتر نسبت به منابع شگفتی هشیار شوید و از اهمیت آن در رشد کودک آگاهتر گردید، بیشتر شاهد تأثیرات مثبت آن خواهید بود.
بیشتر بخوانید:
افسانه ژنهای برتر | چرا رتبههای اول کنکور فرزندان ثروتمندان هستند؟
چطور بفهمیم با یک خودشیفته طرفیم؟
چگونه به فرزندان والدین نارسیست کمک کنیم؟
اگرچه شگفتی در بسیاری موارد به عنوان تجربهای از عظمت و بزرگی توصیف میشود، اما لزوما نباید در مکانهای عجیب و غریب یا با هزینههای گزاف به دنبال آن گشت. راههای کوچک و روزمره بسیاری برای کمک به کودکان جهت تجربه این حس وجود دارد.
پژوهشگران دریافتهاند که تصاویر مناظر طبیعی وسیع بهطور قابلاعتمادی احساس شگفتی را در بینندگان برمیانگیزد. بنابراین، با کودک خود به دنبال تصاویر یا ویدیوهایی باشید که چنین صحنههایی را به تصویر میکشند. چند نمونه برای شروع:
مجموعه مستندهای «سیاره زمین» (Planet Earth) بیبیسی و برنامههای مرتبط مانند «سیاره آبی» (The Blue Planet) گنجینهای غنی از این نوع تصاویر هستند.
کارهای ویدیویی لویی شوارتزبرگ نیز شدیدا توصیه میشوند؛ به ویژه مستند تحسینشده «قارچهای شگفتانگیز».
ویدیوهای آموزشی، هنری یا تایملپسهایی را جستوجو کنید که وسعت عظیم و اسرارآمیز فضای بیرونی و کهکشانها را به تصویر میکشند.
مجموعه کتابهای مصور و علمی نیز بسیار مفیدند. عکاسی اقیانوس، مانند آنچه نشنال جئوگرافیک ارائه میدهد، میتواند به شما و فرزندتان نمایی از وسعت و عمق بهظاهر بیپایان اقیانوسهای زمین بدهد.
همچنین میتوانید همراه کودک به تماشای ویدیوهای آموزشی درباره نیروهای عظیم طبیعت مانند سونامی، آتشفشان یا بهمن بنشینید و درباره قدرت طبیعت در شکلدهی به جهان گفتوگو کنید. علاوه بر تماشای تصاویر، میتوانید برای یافتن صحنههای شگفتانگیز به دل طبیعت بروید.
اگر میتوانید، زمانی را در آخر هفتهها برای یک «گردش علمی شگفتانگیز» اختصاص دهید. شاید بتوانید به یک مسیر پیادهروی یا جادهای خوشمنظره بروید و با هم به افق خیره شوید. یا اگر دسترسی دارید، کنار دریا یا دریاچهای بایستید و به پهنه وسیع آب نگاه کنید. در شب، یک ماجراجویی قبل از خواب میتواند شامل رانندگی به منطقهای با آلودگی نوری کم باشد تا بتوانید به آسمان پرستاره خیره شوید. شما و فرزندتان میتوانید ستاره یا صورت فلکی مورد علاقه خود را انتخاب کنید و درباره جایگاه آن در میان انبوه ستارگان صحبت کنید. حتی بالا رفتن از یک درخت و تماشای دشت یا محله از آن زاویه دیدِ متفاوت، میتواند تجربهای ناب باشد. برنامهریزی کنید که در آن لحظات هیچ کاری نکنید جز مشاهده. سپس از کودک بپرسید چه حسی داشت یا چه چیزی توجهش را جلب کرد.
فراموش نکنید که علاوه بر طبیعت، سازههای دستساز بشر نیز میتوانند منبع شگفتی باشند. تصاویری از ساختمانهای عظیم مانند برج خلیفه یا سازههای قدرتمندی مانند سد سه دره در چین، با نیروی عظیم و شگفتی معماریشان، میتوانند الهامبخش باشند. همچنین تماشای گروههای بزرگی از مردم که برای هدفی مشترک گرد هم آمدهاند (مانند تماشای خورشیدگرفتگی یا تشویق در یک مسابقه ورزشی) نیز میتواند در کودکان، همانند بزرگسالان، حس شگفتی ایجاد کند.
مردم، و بهویژه کودکان، اغلب اشیاء را در حال حرکت آهسته (Slow Motion) یا در مقیاس میکروسکوپی نمیبینند. اگرچه این نوع تصاویر لزوماً شامل چیزهای بزرگ یا قدرتمند نیستند، اما پژوهشها نشان میدهد که میتوانند با گشودن دریچهای نو به بخشی از جهان که با چشم غیرمسلح دیده نمیشود، احساس شگفتی را برانگیزند.
با هم ویدیوهایی از حرکت آهسته اشیاء (افتادن، شکستن، رشد کردن) تماشا کنید؛ مثلا ویدیویی از برخورد قطرات در کاسهای از آب و شیر با سرعتی ۲۰۰ برابر آهستهتر از زمان واقعی. این اعوجاج در زمان به کودکان فرصت میدهد جزئیاتی را ببینند که در حالت عادی از درک آن عاجزند و این درک عمیقتر میتواند حسی غیرمنتظره از حیرت را به همراه داشته باشد.
همچنین میتوانید یک ذرهبین یا میکروسکوپ ساده بردارید و به اشیاء روزمره مثل کاغذ، حشرات یا خوراکیها نگاه کنید. دیدن رگبرگهای متعدد یک برگ درخت از نمای نزدیک میتواند کنجکاوی کودک را شعلهور کند و شاید او را نسبت به شباهتهای بین درخت و خودش (مثلا شباهت رگبرگها به رگهای بدن) آگاهتر سازد.
شگفتی تنها توسط مناظر وسیع و اشیاء فیزیکی برانگیخته نمیشود. برخی محققان معتقدند که حس شگفتی در انسان تکامل یافته تا به افراد الهامبخش در گروه واکنش نشان دهد؛ بنابراین، مردم از دیدن کارهای خارقالعاده افراد بااستعداد لذت میبرند.
فهرستی از فیلمها و داستانهایی تهیه کنید که مضامین و شخصیتهایشان برای کودکان شگفتیساز است. اینها میتوانند فیلمهایی باشند که تحول معنادار یک شخصیت را نشان میدهند، مانند انیمیشنهای «آواز دریا»، «خوشقدم» (Happy Feet) یا «دلیر». همچنین مستندهایی درباره اسطورهها و قهرمانان علمی و ورزشی و یا هنرمندان، و تمرکز بر دستاوردهای خارقالعاده یا داستان زندگی الهامبخش آنها، میتواند بسیار مؤثر باشد.
تمام این فعالیتها و گردشها میتوانند به تغییری ظریف به سمت سبک زندگیای کمک کنند که پذیرای شگفتی است. با گذشت زمان، همانطور که فرزندتان به احساساتی که در این تجربیات بروز میکند توجه میکند، ممکن است خود را در وضعیتی ببیند که مرتبا احساس شگفتی میکند، و شما نیز همینطور. این فرآیند نباید مثل انجام یک تکلیف یا کار سخت باشد. «شگفتی» مهارتی نیست که شما یا فرزندتان نیاز به تسلط بر آن داشته باشید؛ بلکه حالتی است که میتوانید خیلی ساده خود را به روی آن بگشایید. با هم، شما و فرزندتان ممکن است دریابید که لحظات حیرت و شگفتی بسیار بیشتر از آنچه فکر میکردید، در دسترستان هستند.