موزه ملی تاریخ علوم پزشکی تهران کجاست؟

رویداد۲۴ فائزه مومنی: به روایتی اسطبل و کالسکه‌خانه نظامی دوران قاجار بوده که به فرمان امیرکبیر بنا شده و به روایت دیگر کاروانسرایی مسقف بوده در حومه شمال‌غربی باروی طهران قاجار! ولی حالا پُر از اشیای تک و منحصربه‌فردی است که به بزرگان پزشکی ایران تعلق داشته‌اند. این‌جا موزه تاریخ علوم پزشکی است. از آثار غول‌های پزشکی معاصر ایران، چون پروفسور محمد‌قلی شمس (بنیانگذار چشم پزشکی نوین ایران)، پروفسور یحیی عدل (بنیانگذار جراحی نوین ایران)، دکتر محمد قریب (بنیانگذار پزشکی نوین کودکان در ایران) و ... تا یادگار‌های پزشکی باستانی و کهن ایرانی همه در گنجه‌های این گنجینه جای‌گرفته‌اند. یادگار‌های پزشکانی که به ظاهر مرده‌اند، اما به مردمان ایران و جهان جانی دوباره داده‌اند. طرح اولیه موزه در ۱۳۷۶ ریخته شد، اما در ۱۳۸۰ با همکاری سازمان میراث فرهنگی و دانشگاه علوم پزشکی تهران با عنوان «موزه ملی تاریخ علوم پزشکی» افتتاح شد و در ۱۳۸۸ به‌عنوان موزه مشارکتی به ثبت رسید و سرانجام در ۱۳۹۱ در فهرست بین‌المللی موزه‌های دانشگاهی (UMAC) جای گرفت و به‌عنوان اولین موزه دانشگاهی ایران در جهان شناخته شد.

چند نفر در تاریخ ایران و جهان هستند که هزار سال بعد، تولدشان جشن گرفته می‌شود؟ در پایین و سمت راست نقاشی نوشته: «تصویر حکیم ابوعلی‌سینا هدیه انجمن آثار ملی به دانشکده پزشکی طهران به یادگار جشن هزارمین سال میلاد، اردیبهشت ۱۳۳۳» و در گوشه سمت چپ نوشته: «ابوالحسن صدیقی ۱۳۳۳». در کاوشی که باستان‌شناسان در آرامگاه ابن‌سینا در همدان انجام دادند، بقایای جمجمه او به‌دست آمد. انسان‌شناسان براساس شکل جمجمه، صورت مردی را که صاحب آن بود به شکل تقریبی چهره‌پردازی کردند. گویا آن چهره‌پردازی‌ها دستمایه ابوالحسن صدیقی، استاد نقاش و مجسمه‌ساز معاصر برای طراحی تمثال و پیکره استاد تاریخ پزشکی جهان، ابن سینا بوده است که برای جشن هزاره ابن‌سینا در سال ۱۳۳۳ به انجام رسید. این یکی از باارزش‌ترین آثار موزه است.

جمجمه پنج هزار ساله

در کاوش‌های باستان‌شناختی دهه ۵۰ شمسی در شهر سوخته سیستان، جمجمه‌ای به‌دست آمد که سوراخی به شکل مثلث روی آن بود. پس از انجام آزمایش‌های گوناگون، تشخیص و تحلیل باستان‌شناسان آن بود که این جمجمه که قدمتی پنج‌هزار ساله دارد متعلق به دختری سیزده ساله است که مبتلا به بیماری هیدروسفالی بوده و در اثر بیماری، با افزایش مایع و فشار درون جمجمه، حجم آن نسبت به حالت عادی افزایش یافته و پزشک یا پزشکان عصر باستان برای درمان با عمل جراحی (که در پزشکی نوین ترپانسیون نامیده می‌شود) با برداشتن بخشی از استخوان جمجمه از فشار کره مغز و حجم مایع کاسته‌اند. ترمیم استخوان بریده شده نشان از زنده‌بودن بیمار مدتی پس از جراحی دارد.

بیشتر بخوانید: 

درخت آدامسی تهران کجاست؟

بهترین جاهای دیدنی تهران در تابستان

اما بسیاری به این گفته باستان‌شناسان با تردید نگاه می‌کردند و می‌کنند. همیشه فکر می‌کردم که نظر برترین جراح مغز جهان در این باره چیست؟ آیا او هم با انکار به حرف باستان‌شناسان نگاه می‌کند؟ در بازدید پروفسور مجید سمیعی (جراح برتر مغز و اعصاب جهان) از موزه ملی تاریخ پزشکی، فاطمه احمدی (موزه‌دار موزه) جمجمه را به پروفسور سمیعی نشان داد و ایشان درستی این نظریه را تأیید کرد و با تشخیص باستان‌شناسان موافق بود.

آیا ایرانیان نیز مومیایی داشتند؟ این سوالی است که بسیار پرسیده شده و به آن پاسخ‌های گوناگون داده‌اند و موافقان و مخالفان بسیار دارد. اما نباید از یاد برد که واژه مومیایی (mummy) در زبان‌های مختلف جهان وام‌واژه‌ای ایرانی است و از واژه «موم» فارسی مشتق شده است. یکی از دیدنی‌های موزه ملی تاریخ علوم پزشکی ایران، جسد مومیایی شده بانویی است از ۹۰۰ سال پیش با حدود ۶۵ سال سن که در اطراف یزد پیدا شده است.

به گزارش رویداد۲۴ مجموعه از کهن‌ترین آثار پزشکی ایرانی در دوره اسلامی، نوشته محمد بن زکریای رازی است. دو تن از دانشمندان قدیم ایران (ابن‌ندیم و ابوریحان بیرونی) درباره تعداد و فهرست آثار رازی گزارش داده‌اند و اصلا یکی از آثار ابوریحان بیرونی «فهرست آثار رازی» است. رازی اصالتا اهل همان منطقه‌ای بوده که موزه ملی تاریخ علوم پزشکی در آن قرار دارد یعنی ری و تهران. در این موزه یکی از کهن‌ترین نسخه‌های خطی کتاب «طب منصوری» رازی (با تاریخ کتابت ۴۸۴ هجری قمری) نگهداری می‌شود که بعضی معتقدند رازی آن را برای حاکم ری نوشته است.

این مدرک فارغ‌التحصیلی و مجوز کار میرزا ارسطوخان پسر میرزا عبدالرضاخان است از مدرسه دارالفنون تهران در رشته پزشکی. هر کدام از خانه‌های این مدرک نمره یکی از سال‌های تحصیلی را در خود جای داده است. در سمت راست به فارسی و در سمت چپ به فرانسه نمره چهار سال تحصیلی به تأیید استادان ایرانی و فرانسوی رسیده است. جالب است که استادان ایرانی برای هر سال یک نمره با اعشار (از ۲۰) ثبت می‌کردند ولی استادان فرانسوی نتیجه ارزیابی خود را با درجه خوب، خیلی خوب یا ... مشخص می‌کردند. پای مدرک را رئیس مدرسه دارالفنون و وزیر علوم و معارف (معادل علوم، تحقیقات و فناوری امروزی) امضا کرده‌اند. از این دست اسناد در موزه ملی تاریخ علوم پزشکی کم نیست.

دواخانه نظامی

یکی از قدیمی‌ترین داروخانه‌های ایران در دوره معاصر که به سبک اروپایی ساخته شده «دواخانه نظامی» بود. «هادی‌خان سرتیپ» با خرید تجهیزات ساخت داروخانه از اتریش، این داروخانه را برای وزارت جنگ تأسیس و مدیریت کرد. پس از او خواهرزاده‌اش «عبدالحسین‌خان نظامی» کار او را در خیابان چراغ گاز یا چراغ برق که امروزه امیرکبیر نامیده می‌شود، ادامه داد. بعد‌ها ارتش ایران داروخانه را به جای طلب عبدالحسین‌خان به او واگذار کرد. مدیریت داروخانه پس از او با فرزندش دکتر امیرهوشنگ نظامی (استاد پزشکی و داروسازی دانشگاه تهران) بود که پس از درگذشتش به دانشکده داروسازی اهدا شد. به کوشش و با هزینه همسرشان دکتر زرین‌دخت شرقی این داروخانه و دیگر اسناد و یادگار‌های خانوادگی مربوط به داروخانه، به موزه ملی تاریخ علوم پزشکی منتقل و اهدا شد.

این نمایی از بخش دواخانه نظامی در موزه ملی تاریخ علوم پزشکی است. قفسه‌های چوبی و شیک دواخانه نظامی با شیشه‌ها و قوطی‌های قدیمی اروپایی که نام دارو‌ها روی آن‌ها نوشته شده در پشت پیشخوان، شکل و شمایل آن داروخانه قدیمی را در طهران دوران قاجار و پهلوی نشان می‌دهد. امروزه داروخانه نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی با نام «۲۹ فروردین» که پیش‌تر نام «داروخانه سپه» داشته و از داروخانه‌های معتبر و شبانه‌روزی کشور است، بالاتر از میدان حر (باغشاه قدیم) در ابتدای خیابان دانشگاه جنگ، راه «دواخانه نظامی» را در خدمت به مردم ایران ادامه می‌دهد. مدتی است که تابلوی قدیمی و چند شیشه دارو و بعضی وسایل داروخانه نظامی که در انبار ارتش باقی مانده بوده، در ویترین‌های داروخانه ۲۹ فروردین  به نمایش گذاشته شده است که پیشنهاد می‌شود به موزه ملی تاریخ علوم پزشکی انتقال یابد و اهدا شود تا آن مجموعه کامل گردد.

پروفسور محمد‌قلی شمس تا آخرین روز‌های زندگی در ۹۱ سالگی در حال درمان ایرانیان بود. بیماری تراخم را که جمعیت زیادی در کشور به آن دچار بودند، ریشه‌کن کرد. بنیانگذار چشم پزشکی نوین ایران بود و مؤسس بیمارستان فارابی (بیمارستان فوق‌تخصصی چشم) و مؤسس انجمن چشم‌پزشکی ایران. می‌دانید مهم‌ترین کاری که پس از فارغ‌التحصیلی در فرانسه کرد چه بود؟ به ایران آمد و در ایران ماند.

موزه در روز‌های شنبه تا چهارشنبه از ساعت هشت صبح تا سه ونیم بعدازظهر برای بازدید باز است. بلیت موزه برای دانش‌آموزان و دانشجویان ۲۰۰۰ تومان، برای عموم ۵۰۰۰ تومان و برای پزشکان رایگان است. نشانی موزه: تهران، خیابان کارگرشمالی، بالاتر از چهارراه جلال آل‌احمد، خیابان شانزدهم (شهید فرشی مقدم)، دروازه شمالی شماره دو پردیس شمالی دانشگاه تهران، موزه ملی تاریخ علوم پزشکی.