اسباب بازی‌هایی که ارزش‌های فرهنگی یک ملت را می شناسانند
رویداد۲۴-بازی رفتاری چندوجهی است که ابعاد گوناگون جسمی و روحی فرد را تحت الشعاع قرار می دهد. اسباب بازی ها برای گروه‌های سنی مختلف طراحی می شوند و در جهت رشد مهارت‌ها و خلاقیت‌ها می‌توانند بسیار سودمند باشند.ساختن اسباب بازی بومی در شرایط امروز با گسترش فضای مجازی و رسانه‌های گوناگون به چه میزان ممکن یا ضروری است؟ با دکتر بهنام زنگی «نایب رئیس انجمن علمی پژوهش‌های هنری ایران و دبیر کنفرانس ملی اسباب بازی و سرگرمی ایرانی» در این خصوص به گفت‌و‌گو نشستیم.
چرا باید به اسباب بازی به عنوان یک محصول فرهنگی نگاه کنیم؟ زمینه‌های فرهنگی آن چیست؟
خودِ بازی یک رفتار چند وجهی است که ابعاد مختلف فرد اعم از جسم و ذهنش را دربر می‌گیرد. اسباب و لوازم بازی نیز به همین ترتیب، رابط بین ذهن و جسم فرد با پدیده بازی و قواعد آن هستند. بازی در ذات خود نوعی رفتار خلاق تمرینی، تربیتی و مهارتی است و اسباب مربوط به آن هم در واقع ابزار پرورش خلاقیت، مهارت و نشاط هستند. بنابراین روشن است که عملکرد اسباب بازی با حوزه فرهنگ پیوند مستقیم دارد.
- اسباب‌بازی‌ها چگونه و در چه ابعادی می‌توانند در تربیت کودکان نقش داشته باشند؟
هر چند اسباب بازی الزاماً برای کودکان نیست و می‌تواند برای گروه‌های مختلف سنی طراحی و تولید شده و مورد استفاده آنها قرار بگیرد، اما با توجه به روند رشد در گروه سنی کودکان دو مسأله مطرح است؛ نخست آنکه بیشترین نیاز به بازی و اسباب مربوط به آن در سنین کودکی و نوجوانی دیده می‌شود، دوم آنکه این سنین، نقش بنیادین در شکل‌گیری شخصیت و پرورش فکری فرد دارند و بنابراین، به طور طبیعی نقش فرهنگی و تربیتی اسباب بازی نیز در این رده‌های سنی پررنگ‌تر است.
تأثیر استفاده از اسباب بازی در تکوین شخصیت کودکان چیست و در روند رشد آنان چگونه نقش ایفا می‌کند؟
اسباب بازی‌ها با روش‌های مختلف طراحی می‌شوند. برخی از آنها بازسازی زندگی واقعی هستند و از این طریق، کودک را برای ورود به دوره بزرگسالی و مواجهه با واقعیت‌های موجود در زندگی آشنا می‌کنند. به عنوان مثال، عروسک‌های کودکانه در واقع تمرینی برای نقش مادرانه کودکان یا پرورش خصلت مهرورزی در آنان نسبت به کودکان دیگر است. کودکان در زمان بازی با عروسک‌ها، جایگزینی نقش را تجربه می‌کنند و در مقام مراقبت و نگهداری عروسک‌ها به عنوان کودکان مجازی ظاهر می‌شوند. این رفتار نوع تمرین و تجربه است.یا برخی اسباب بازی‌ها که مبتنی بر قواعد بازی هستند، هوش، مهارت و خلاقیت کودک را فعال ساخته و تقویت می‌کنند. کودکان با آموزش قواعد بازی این نوع اسباب بازی‌ها در یک محیط غیر واقعی به رقابت، تلاش، آموختن، نظم و دقت می‌پردازند.
آیا مرزبندی‌های فرهنگی در صنعت اسباب بازی هم مصداق دارند و می‌توان محصولات اسباب بازی را بر اساس فرهنگ و محتوای آنها با مرزبندی‌های فرهنگی مطابقت داد؟
حتماً اسباب بازی و هر نوع محصول فرهنگی که با قصد کارآیی فرهنگی طراحی و تولید می‌شود، دارای هویت مشخص و بنابراین مرزبندی فرهنگی است، اما باید به این نکته مهم توجه داشت که مرزبندی فرهنگی موجود در بین جوامع مختلف، لزوماً با مرزبندی جهان کودکان یکی نیست. اختلاط مرزهای فرهنگی و سیاسی با دنیای بچه‌ها امر محال و بدون فایده است. با این حال باید برای حفظ ارزش‌های فرهنگی روش‌های هوشمندانه‌ای داشت تا کودک ضمن بازی و استفاده از اسباب آن، با هویت اجتماعی و ارزش‌های فرهنگی و عرفی جامعه خود آشنا شود.
در واقع باید تمرین و بازی کودک برمبنای ارزش‌های اجتماعی استوار باشد.
چگونه می‌توان کودکان را با اسباب بازی‌های بومی مأنوس کرد تا اسیر زرق و برق اسباب‌بازی‌های غیربومی که احیاناً ضمایم فرهنگی خاص خود را هم دارند نشوند؟
ابتدا باید روشن کنیم که منظورمان از محصولات فرهنگی بومی عاری از هر نوع تعصب است. دستاوردهای بوم ساخت هر جامعه‌ای مبتنی بر نیازهای مشخص و متمایز آن جامعه است. به طور مثال غذاهای بومی ایرانی که به مرور زمان ابداع شده‌اند حاصل ذائقه ایرانی و مواد اولیه موجود در این محیط جغرافیایی هستند. در واقع ساکنان هر منطقه از ایران بر اساس منابع موجود و ذائقه‌شان به تهیه غذاهای گوناگون مبادرت ورزیده‌اند. کمی به ریشه‌های این خوراک‌ها که نگاه می‌کنیم، می‌بینیم موارد تشکیل دهنده آنها در همان محیطی به عمل می‌آید که انسان در آن منطقه زندگی می‌کند و این نشانگر نوعی سازگاری انسان با طبیعت است. در واقع کارایی درونی انسان با ارگانیسم طبیعی محیط به سازگاری می‌رسد و محصولات بوم‌ساختش نیز در سازگاری کامل با او و محیطش هستند.این ویژگی در محصولات فرهنگی و هنری پررنگ‌تر است. اسباب‌بازی‌ها و بازی‌های بومی نیز بر بستری از باورهای جمعی، اعتقادات، علاقه‌مندی‌ها و ساختارهای وابسته به محیط به‌وجود می‌آیند و با انسان ساکن در آن محیط سازگارند.بنابراین، تأکید بر دستاوردهای بوم‌ساخت حمل بر تعصب نیست و حکایت از یک قاعده طبیعی دارد و بازی‌های هر منطقه‌ای همچون خوراک و لباس آن منطقه، برگرفته از نیازهای آشکار و پنهان ساکنان آن است.
در دنیای امروز با توجه به دسترسی آسان و فراگیر به فضای مجازی و تأثیر رسانهها، آیا اسباب بازی بومی می‌تواند در جهت تثبیت فرهنگ بومی کارگر باشد؟
امروز اسباب بازی‌ها به عنوان ابزار مهم فرهنگی دارای پشتوانه‌های قوی اقتصادی، رسانه‌ای و هنری هستند. بسیاری از اسباب بازی‌های پرمصرف توسط برنامه‌های تلویزیونی، فیلم‌ها، انیمیشن‌ها و بازی‌های رایانه‌ای معرفی و به گونه‌ای پشتیبانی می‌شوند که در جامعه کودکان و نوجوانان نیاز به مصرف تولید می‌کنند.در واقع موفقیت برندهای جهانی اسباب بازی مرهون حمایت جریان‌های فرهنگی و هنری و رسانه‌ای از آنهاست. این برندها از طریق همپوشانی ظرفیت‌های سینما، تلویزیون و فضای مجازی بازارهای جهانی را به تسخیر خود در می‌آورند و ضمن کسب درآمد اقتصادی، به صدور فرهنگ و آوازه کشور یا شرکت تولید کننده آن نیز می‌پردازند.اسباب بازی بومی هم از این قاعده مستثنی نیست و هماوردی آن با محصولات مشابه نیازمند پشتیبانی همه عوامل و دستگاه‌های فرهنگی است.
به نظر شما این همراهی و پشتیبانی از صنعت اسباب بازی کشور باید چگونه صورت بگیرد؟
وقتی از اسباب بازی به عنوان یک صنعت حرف می‌زنیم پای عوامل متعدد دیگری نیزبه میان می‌آید. صنعت اسباب بازی علاوه بر محتوای فرهنگی اسباب بازی دارای ساختارهای صنعتی و تولیدی نیز هست.به نظر می‌رسد صنعت اسباب بازی کشور پیش از هر چیزی نیازمند بررسی و مطالعه علمی است تا ابعاد مختلف ظرفیت‌ها، توانمندی‌ها، ناکارآمدی‌ها و کمبودهای آن آشکار شود. این حرکت جمعی باید از سوی صنعت، دانشگاه و دستگاه‌های متولی و مرتبط صورت بگیرد تا سیمای واقعی این صنعت به عنوان یک صنعت فرهنگی روشن شود.نخستین کنفرانس ملی اسباب بازی و سرگرمی ایرانی به این منظور و از سوی انجمن علمی پژوهش‌های هنری ایران و دانشگاه الزهرا و پشتیبانی دستگاه‌های مربوطه طراحی شده است تا با دعوت از پژوهشگران و دانشگاهیان، ابعاد مختلف فرهنگی، اجتماعی، هنری، اقتصادی و صنعتی اسباب بازی در آن بررسی شود.
دستاوردهای پژوهشگران در زمینه ابعاد متعدد و متنوع صنعت اسباب بازی می‌تواند تصمیم‌گیری و هدفگذاری را برای این صنعت، قرین با واقعیات موجود آن کند.باید توجه داشت که فضای رقابت در صنعت اسباب بازی بسیار فشرده است و داشتن بنیه‌های فرهنگی و هنری بومی در این صنعت برای ورود به این فضای رقابتی کافی نیست.مسیر موفقیت این صنعت از میان عرصه‌های دانشی و رشته‌های متعددی عبور می‌کند و باید ضمن شناسایی توانمندی‌های بومی و دستاوردها و میراث بوم آوردی که در کشور در زمینه اسباب بازی داریم، با نگاه درست و واقع بین به بازارهای جهانی و رقبا، پا به میدان بگذاریم تا بازنده این بازی بزرگ نباشیم.
