قابوسنامه اثر کیست؟
رویداد۲۴ نازنین فرزان‌جو: دانش و ادب پارسی شاعران و نویسندگان ارزنده‌ای به دنیا عرضه کرده است. کتب و نوشتاری ارزش‌مند که هر یک جایگاهی والا و درجه یک دارند.
به گزارش رویداد۲۴ یکی از این کتب قابوسنامه نوشته‌ی عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر زیاریست. او از از امیرزادگان دودمان زیاریان (زیاریان یا آل زیار یک خاندان کوچک گیلی-دیلمی در سرزمین‌های جنوب‌شرقی دریای مازندران بودند.)
پدر کیکاووس نویسنده‌ی قابوسنامه اسکندر بن قابوس زیاری و مادرش دختر مرزبان بن رستم باوندی بودند.
عنصرالمعالی قابوسنامه را که به نصیحت‌نامه هم شهرت دارد در سال ۴۷۵ هجری قمری نوشته است و همان‌گونه‌که اشاره شد به دلیل آن‌که تمامی آن پند و اندرز است به نصیحت‌نامه نیز مشهور است.
عنصرالمعالی کیکاووس این کتاب را برای فرزندش گیلانشاه، در قالب ۴۴ فصل و یک مقدمه نوشت. هدف او از این کار این بود که اگر فرزندش به حکومت رسید بتواند از عهده فرمانروایی برآید و کار‌های مملکت را به‌خوبی انجام دهد.
کیکاووس همچنین بدین شکل به تربیت فرزند، رسوم لشکرکشی، مملکت‌داری، آداب اجتماعی و دانش و فنون متداول آن دوره پرداخته‌است.
گرچه مخاطب اثر، گیلانشاه است، ولی کیکاووس در مقدمه توضیح داده‌است که دیگران هم می‌توانند از این اثر استفاده کنند و نویسنده کوشیده است کتاب تمامی انسان‌ها را دربرگیرد.
قابوسنامه در زمزه ادبیات تعلیمی قرار می‌گیرد و یکی از نخستین اندرزنامه‌ها به فارسی دری و یکی از شاخص‌ترین آن‌هاست.
به گزارش رویداد۲۴ تاکنون پنج نسخه‌ی خطی از قابوسنامه شناخته شده است که در انشا با هم اختلافاتی دارند.
این کتاب متنی ساده و نزدیک به فارسی معیار امروزی دارد و اندرزها، ضرب‌المثل‌ها، حکایات و شعر‌ها در سراسر آن درهم آمیخته‌اند. گرچه بیشتر قابوسنامه به نثر ساده نوشته شده‌است، در میانه‌ی آن رباعیاتی نیز آمده‌است که آن‌ها را معمولا کیکاووس سروده است، اما از نظر کیفیت به پای متن و نثر نمی‌رسند.
در قابوسنامه نویسنده از زبان عربی به شکلی محدود و اندک استفاده کرده است او درواقع تنها برای اصطلاحات فنی و خاص از این زبان بهره برده‌است. تنها یک بیت به عربی و یک بیت به زبان طبری در کتاب دیده می‌شود.
در دوران معاصر نسخ گوناگونی از قابوسنامه در ایران به چاپ رسید. نخستین بار رضاقلی‌خان هدایت یک نسخه‌ی چاپ سنگی از آن را در دوران قاجار منتشر کرد. پس از آن نسخی به تصحیح و مقدمه‌ی سعید نفیسی و غلامحسین یوسفی نیز منتشر شدند.
تاکنون قابوسنامه به زبان‌های گوناگونی برگردان شده است. نخستین ترجمه‌ها به زبان‌های ترک‌تبار، از جمله ترکی عثمانی و تاتاری بود و بعد‌ها برگردان‌هایی به آلمانی، فرانسوی، انگلیسی، ایتالیایی، روسی، عربی، گرجی، ازبکی و آذری منتشر شد.
نکته‌ی جالب درباره‌ی نثر قابوسنامه این است که بر ادبیات فارسی تاثیر شگرفی داشت چراکه از آن پس متون ادبی پیچیده‌تر شدند.
همچنین شیوهٔ حکایت‌گویی و آوردن شعر‌های کوتاه در میان نثر بر نویسندگانی همچون سعدی اثر گذاشت.
برگردان‌های این کتاب به زبان‌های ترکی موجب شد سبکی در ادبیات ترکی عثمانی با نام نصیحت‌نامه به وجود آید.
یوهان ولفگانگ فون گوته، شاعر آلمانی، نیز در دیوان غربی–شرقی تحت‌تأثیر این کتاب بوده است.
کیکاووس با توجه به این که به زبان پهلوی تسلط داشت و از اندرزنامه‌های پیش از اسلام تأثیر پذیرفته بود، قابوسنامه را نوشت که یکی از شاخص‌ترین نمونه‌های اندرزنامه به فارسی دریست.
سعید نفیسی در تصحیح خود نام اصلی کتاب را نصیحت‌نامه دانسته‌است. عبدالمجید بدوی میگوید این نام برگرفته از بخش پایانی مقدمه‌ی کتاب است که نوشته است «و پس بدان‌ای پسر که این نصیحت‌نامه و این کتاب مبارک شریف را بر چهل و چهار باب نهادم…»؛ که البته ممکن است این جمله به دست نسخه‌برداران به کتاب افزوده شده باشد.
غلامحسین یوسفی میگوید عنوان کتاب در قدیمی‌ترین نسخه‌ی خطی به صورت «کتاب پندنامه‌ی امیر کبیر ملک جیلان» آمده است، اما صفحه‌ی پایانی همین نسخه با جمله‌ی «تمام شد کتاب قابوسنامه» پایان می‌گیرد.
کتاب همچنین با نام‌های دیگری اعم از اندرزنامه، پندنامه و نصیحة الملوک هم خوانده شده است. خود مؤلف در توصیف کتابش از عبارت «کتاب پندها» نام برده‌است. با این حال نام قابوسنامه به عنوان اصلی این کتاب بدل شده‌است.
درون‌مایه قابوسنامه
قابوسنامه در ۴۴ باب و یک دیباچه نوشته شده است. دیباچه درباره‌ی انگیزه‌ی نویسنده از نگارش کتاب است و کیکاووس در این بخش توضیح داده است که چرا این کتاب را نوشته است.
دو فصل ابتدایی و آغازین کتاب براساس عرف اسلام، به توحید خدا، خلقت جهان و نبوت می‌پردازد. در فصول ۳ و ۴ به اهمیت ارکان دین اسلام، به ویژه نماز و روزه و حج، اشاره می‌کند.
فصل ۵ در مورد اصول کلی اخلاقی، مانند احترام به پدر و مادر است.
نویسنده در فصل ۶ خطاب به مخاطبین درباره‌ی اهمیت آموختن مهارت‌ها و هنرها میگوید. کیکاووس در این فصل به آموختن این گونه شایستگی‌ها، حتا برای افراد اصیل، توصیه می‌کند.
فصول ۷ و ۸ بحثی در مورد لزوم کسب مهارت‌های کلامی آغاز می‌شود و به دنبال آن یک سلسله گفتاورد‌هایی می‌آید که نویسنده مدعیست به پهلوی بر دیوار‌های مقبره‌ی انوشیروان ساسانی نوشته بودند.
موضوع فصول ۹ تا ۱۹در مورد زندگی شخصی و جنبه‌های گوناگون آن است مسائلی مانند مزایای جوانی، آداب رفتار اجتماعی (مانند آداب سفره و افراط در نوشیدن شراب)، تفریحاتی همچون شطرنج و تخته نرد، قمار و شوخی کردن، عشق و لذت رابطه جنسی با پسران و زنان، حمام آب گرم، خوابیدن و استراحت کردن، بازی کردن و چوگان.
بیشتر بخوانید: ناصرخسرو قبادیانی شاعر بلندآوازه ایرانی
نویسنده سپس در فصل ۲۰ در مورد جنگ سخن میگوید و در فصول ۲۵–۲۱ به زندگی اقتصادی، به ویژه انباشت ثروت، اداره خانواده، و خرید برده و اسب توجه می‌کند.
کیکاووس در فصول ۲۶ و ۲۷، این توصیه‌های شخصی به بحث در مورد ازدواج و تربیت فرزندان می‌پردازد.
فصول ۲۸ و ۲۹ به دوست‌یابی و چگونگی برخورد با دشمنان اختصاص دارد و نویسنده در فصل۳۰ از موضوع بخشش و مجازات میگوید.
کیکاووس در فصول ۳۱ تا ۳۶ به مهم‌ترین جنبه‌های زندگی اشاره می‌کند و آن‌ها را این‌گونه برمی‌شمارد: امور مذهبی، بازرگانی، طبابت، طالع‌بینی و ریاضیات، صنعتگری، شاعری، نوازندگی و خنیاگری.
در فصول ۳۷ تا ۴۲ از دربار وچگونگی خدمت کردن به شاهان میگوید و وظایف منشی، وزیر، فرمانده نظامی و در نهایت خود حاکم را برمی‌شمارد.
این بررسی ابتدا با فصل ۴۳ در مورد دامداری و صنعتگری و سپس در فصل ۴۴، با بیان آرمان‌های بنیادین جوانمردی و فتوت به پایان می‌رسد.
جالب است که کیکاووس در مقدمه‌ی قابوسنامه، هدف اصلی نگارش کتاب را پند و اندرز به فرزندش دانسته و میگوید که خودش می‌داند جوانان معمولاً به توصیه‌های بزرگ‌تر‌ها توجه نمی‌کنند، اما ادامه می‌دهد حتا اگر پسر خودش به سخنان او گوش ندهد، ممکن است این اثر برای دیگران سودمند باشد.
حکایات
کیکاووس در قابوسنامه ۵۱ حکایت از ادیبان معروف نقل کرده است. از میان این حکایات ۵ اثر متعلق به خود کیکاووس است. بیشتر حکایات، واقعی و تاریخی‌اند و شخصیت‌های آن در دنیای آن روزگار افرادی مؤثر بودند یا کسانی‌اند که در افسانه‌ها و بینش زمانه نقش داشتند.
مرگ کیکاووس
آگاهی و اطلاعات چندانی از کیکاووس پس از سال ۴۷۵ هجری وجود ندارد. گرچه تاریخ درگذشت او مشخص نیست، ابن اسفندیار سال ۴۶۲ هجری را زمان مرگ او گزارش کرده‌است که با تاریخ پایان نگارش کتاب که ۴۷۵ است هم‌خوانی ندارد؛ بنابراین احتمالاً کیکاووس کتابش را در ۴۵۷ هجری به پایان رساند و این عدد به اشتباه ثبت شده‌است و یا منابع سال مرگ او را به اشتباه را گزارش کرده‌اند.
مسعود سعد سلمان، شاعر فارسی‌زبان، امیر کیکاووس را از درباریان شیرزاد بن مسعود، نایب‌الملک غزنویان هند در لاهور بیان کرده است. اگر این اشاره به نویسنده قابوسنامه را بپذیریم، کیکاووس دست‌کم تا دهه‌ی پایانی سده‌ی پنجم هجری می‌زیسته است.
براساس برخی منابع او در سال‌های پایانی عمر از دنیا روی برگردانده و در گیلان به عبادت مشغول شد و گویا پس از مدتی به همراهی امیر ابوالسواد، فرمانروای گنجه به جنگی رفت و بر اثر جراحات که در این نبرد برداشت در سن ۶۶ سالگی زندگی را بدرود گفت.
کی‌کاووس‌بن اسکندر وشمگیر پس از مرگ در آرام‌گاهی که به دستور خودش در شهر گنبد ساخته شده و هم این‌ک به ثبت جهانی رسیده است دفن شد.
