پشت پرده جنگ دوم قره باغ/ چرا شرایط منطقه قفقاز به نفع ایران است؟

رویداد۲۴ نشریه آذربایجانی «او سی مدیا» در یادداشتی نوشته اگرچه این ادعا طرح شده که ایران در جریان جنگ دوم قره باغ در مقابل متحدان منطقه‌ای خود شکست خورده، اما نگاه دقیق‌تر به تحولات نشان می‌دهد تهران نه تنها بهترین استفاده را از اهرم‌های سیاسی جدیدش کرده بلکه این کشور می‌تواند در نهایت پیروز میدان باشد.

او سی در این یادداشت با اشاره به جنگ ۴۴ روزه که در ۲۷ سپتامبر سال ۲۰۲۰ میان ارمنستان و آذربایجان درگرفت، نوشت: ایران یک بار دیگر در جریان این جنگ به محور تمرکز جهان تبدیل شد اما این بار نه به عنوان یک قدرت خاورمیانه بلکه به عنوان یک قدرت بالقوه در منطقه قفقاز جنوبی. بعد از پایان جنگ در نهم نوامبر، بسیاری از کارشناسان مدعی شدند که جمهوری اسلامی ایران به کلاب شکست خورده‌های جنگ پیوسته در حالی که به زعم این کارشناسان متحدانش در منطقه از جمله روسیه و ترکیه در زمره جریان پیروز قرار داشتند.

این کارشناسان مدعی بودند که درگیری‌ها در قره‌باغ، روسیه و ترکیه که هر دو شرکای منطقه‌ای ایران هستند را در معماری امنیتی جدید منطقه قفقاز جنوبی تقویت کرده است. طرح ایجاد یک کوریدور بین ترکیه و آذربایجان، عملا ایران را از گردونه خارج می‌کند. همچنین اسرائیل نفوذ بیشتری در منطقه از طریق بسط همکاری‌هایش با آذربایجان پیدا خواهد کرد.

بیشتر بخوانید: آن سوی تنش در روابط ایران و آذربایجان/ شعیب بهمن: مسیر ارتباطی ایران به اروپا از ارمنستان بسته می‌شود

در یک نگاه اجمالی شاید این تحلیل درست به نظر برسد، اما اگر با دقت بیشتری به تحولات نگاه کنید متوجه می‌شوید این تحلیل فرسنگ‌ها با واقعیت فاصله دارد. در واقع وضعیت ژئوپلتیک جدید منطقه، راه را برای بسط نقش ایران در منطقه چه در ارمنستان و چه در آذربایجان باز خواهد کرد.

این رسانه آذربایجانی به موضع ایران در جنگ قره باغ اشاره کرده و نوشت: ایران در حالی که در مرزهایش با افغانستان و عراق احساس نا امنی می‌کرد، همواره در ۲۶ سال گذشته در مرز‌های شمالی‌اش احساس آرامش و ثبات داشت. برای جمهوری اسلامی ایران که از یک سو تحت تحریم‌های شدید ترامپ و از سوی دیگر درگیر ابتکارات نظامی و ژئوپلتیکی منطقه خاورمیانه بود، آغاز یک درگیری جدید در یک مرز دیگر قابل تحمل نبود.

سال گذشته ایران بعد از چهار روز متوجه شد درگیری‌ها بین ارمنستان و آذربایجان از لحاظ کیفی با دفعات قبل متفاوت است. روز چهارم درگیری‌های قره باغ تهران فهمید که این بار جنگ تا ابد طول نمی‌کشد و در نتیجه ادبیات دیپلماتیکش را در ارتباط با آذربایجان تغییر داد و از بی طرفی به سمت موضع گیری جانبدارانه حرکت کرد. در واقع بیانیه ایران از دعوت به آتش بس به حمایت از بازپس‌گیری سرزمیت‌های آذربایجان از ارمنستان تغییر کرد.

با وجود این تغییر لحن، اینکه بگوییم ایران به طور آشکارا از یک رویکرد حامی ارمنستان به سمت حمایت از آدربایجان حرکت کرده درست نیست. این واقعیت وجود دارد که ایران هرگز سرزمین‌های قره باغ و نواحی اطرافش را به عنوان یک سرزمین مستقل قبول نکرده و همیشه اصرار داشت که قطعنامه ۱۹۹۳ شورای امنیت سازمان ملل مبنی بر خروج نیرو‌های ارمنستان از این مناطق تاکید داشته.

روز نهم نوامبر ۲۰۲۰ جنگ قره باغ با یک بیانیه مشترک میان روسیه، آذربایجان و ارمنستان به پایان رسید. بر اساس این بیانیه نیرو‌های حافظ صلح روسیه قرار شد در منطقه تحت کنترل ارمنستان در قره باغ مستقر شوند و یک مسیر ارتباط منطقه‌ای در این ناحیه احداث کنند. بر اساس این توافق آذربایجان به صورت زمینی به نخجوان متصل می‌شود و از آنجه به ترکیه. با وجود ظاهر این توافق، ایران به طور کامل از گردونه حذف نشده و در واقع به انحای مختلف در آن درگیر است.

اول اینکه مناطق آزاد شده از جمله پل‌ها، سد‌ها و تاسیسات آبی و برق آبی این نواحی قرار است توسط ایران توسعه پیدا کند. تهران و باکو قرار است برای همکاری‌های مشترک در حوزه توسعه منطقه مذاکراتی داشته باشند و این همکاری‌ها عملا نقش حذف شده ایران در این نواحی را احیا خواهد کرد.

دوما، نتیجه جنگ سال گذشته به این معنی است که ایران و آذربایجان می‌توانند از سد خداآفرین بر روی رود ارس در منطقه جبرائیل که در خط مرزی است بهره برداری بهتری کنند. این سد در سال ۲۰۰۸ با کمک‌های مالی تهران ساخته شده، اما وضعیت قانونی منطقه مانع از بهره برداری ایران از تاسیسات سد می‌شد.

در دسامبر ۲۰۲۰ نمایندگان ایران و آذربایجان در کمیسیون فنی مشترک تصمیم به ساخت مشترک نیروگاه برق آبی در نخجوان گرفتند. این احتمال وجود دارد که سرمایه گذاری ایران فقط به نواحی مرزی محدود نشود. الهام علی اف رئیس جمهور آذربایجان از کمپانی‌های ایرانی برای مشارکت در بازسازی قره باغ هم دعوت کرده است.

«او سی مدیا» در ادامه یادداشت به بیانیه سه جانبه صلح اشاره کرده و گفته بازگشایی مسیر‌های ترانزیتی منطقه‌ای بین ارمنستان و آذربایجان به ایجاد کوریدور شمال جنوب و شرق به غرب که از ایران می‌گذرد و همچنین ساخت راه آهن ایران به ارمنستان از منطقه نخجوان کمک خواهد کرد.

به این ترتیب ایران یک شریک کلیدی برای اردوغان در پروژه «پلتفورم همکاری‌های منطقه‌ای ۶ کشور» به شمار می‌رود. با توجه به رقابت استراتژیک ایران و ترکیه به ویژه در سوریه، ایران در ابتدا به این پروژه واکنش سردی نشان داد، اما تحولات اخیر در سطح روابط دیپلماتیک منجر به تغییرات اساسی شده. یکی از تحولات دیدار میان وزرای خارجه ایران و ترکیه در ماه ژانویه ۲۰۲۱ بود.

رسانه آذربایجانی به نحوه پرداخت رسانه‌های دولتی و نزدیک به دولت ایران به تحولات اخیر اشاره کرده و نوشت: این رسانه‌ها هم دستخوش تغییراتی در مواضع‌شان شده‌اند. اگرچه گزارش‌های مربوط به جنگ قره‌باغ به نوعی با محوریت تهدید‌های امنیتی علیه ایران نگارش می‌شود، اما رسانه‌های ایران سعی می‌کنند نسبت به آذربایجان موضع مثبتی داشته باشند. شاید بهترین نمونه این تغییر موضع مقاله‌ای باشد که نشریه دیپلماسی ایرانی نزدیک به وزارت خارجه ایران نزدیک در فروردین ۱۴۰۰ نوشت. در این یادداشت تلاش شده بود که نقش مزدور‌های داعشی در همکاری با آذربایجانی‌ها در جنگ قره باغ تکذیب شود. در جریان درگیری قره باغ هم مقامات ایرانی بار‌ها مشارکت داعشی‌ها در حمایت از آذربایجان را تکذیب کردند.

این رسانه آدربایجانی تاکید کرده که بعد ار توافق سه جانبه، برای ایران اهمیت داشت که نیرو‌های حافظ صلح روسیه در منطقه مستقر شوند نه ترک‌ها. بی شک افزایش نقش آنکارا در منطقه قفقاز جنوبی برای ایران مطلوب نیست. استقرار نیرو‌های روسی در این منطقه و کنترل ارمنستان بر آن، احتمال بسط ید ترک‌ها در این ناحیه را دست کم برای ۵ سال آینده کم خواهد کرد.

وضعیت جدید در منطقه برای ایران فرصت‌ها و تهدید‌های تازه‌ای به همراه دارد. این فرصت‌ها و تهدید‌ها بستگی به داینامیک روابط میان آذربایجان و ارمنستان هم دارد. اگر صلح بین این دو کشور ادامه داشته باشد و وضعیت روابط به ثبات برسد، به نفع ایران خواهد بود.