تحریم ها چگونه کار می کنند؟
رویداد۲۴ | تحریمها یکی از ابزارهای اصلی دیپلماتیک در دنیای امروز هستند که کشورها برای فشار بر دولتها یا گروههای خاص از آن استفاده میکنند. در سالهای اخیر نمونههای مهمی از این سیاست را در جهان شاهد بودهایم؛ از جمله تحریمهای گسترده علیه روسیه پس از حمله به اوکراین و بحث اجرای دوباره مکانیسم «اسنپ بک» علیه ایران در صورت نقض توافق هستهای. این نمونهها نشان میدهند که تحریمها فقط اقدامات اقتصادی ساده نیستند، بلکه ابزاری دیپلماتیک برای تغییر رفتار دولتها بدون ورود به درگیری نظامی محسوب میشوند. در واقع، تحریمها مسیری هستند میان فشار سیاسی و اقدام نظامی که با هدف محدود کردن منابع یا تواناییهای طرف مقابل طراحی میشوند.
مفهوم و ماهیت تحریمها
تحریمها مجموعهای از اقدامات محدودکننده هستند که یک یا چند کشور علیه یک دولت، سازمان یا حتی اشخاص اعمال میکنند تا آنها را وادار به تغییر رفتار یا سیاست کنند. این اقدامات میتوانند اقتصادی، مالی، تجاری یا حتی فناورانه باشند و هدف اصلی آنها ایجاد فشار بر ساختار اقتصادی و سیاسی کشور هدف است. از منظر حقوق بینالملل، تحریمها معمولاً زمانی مشروعیت پیدا میکنند که توسط نهادهای بینالمللی مانند شورای امنیت سازمان ملل تصویب شوند، اما در عمل، کشورها بهطور یکجانبه نیز از این ابزار استفاده میکنند.
آنچه تحریمها را از سایر ابزارهای سیاسی متمایز میکند، ماهیت غیرنظامی آنهاست. برخلاف جنگ که به درگیری مستقیم منجر میشود، تحریمها بهگونهای طراحی میشوند که از طریق فشار اقتصادی و انزوای سیاسی، طرف مقابل را به پای میز مذاکره بکشانند.
سازوکار اعمال تحریمها
فرایند تحریم معمولاً از طریق صدور بیانیه یا مصوبههای رسمی آغاز میشود. در ابتدا اهداف تحریم مشخص میشود؛ مثلاً جلوگیری از گسترش سلاحهای هستهای یا پایان دادن به یک درگیری نظامی. سپس کشورهای تحریمکننده اقدام به محدودسازی صادرات و واردات، مسدود کردن داراییها، بستن دسترسی به سیستمهای بانکی جهانی یا منع سرمایهگذاری خارجی میکنند.
یکی از مهمترین نمونهها، قطع دسترسی بانکهای ایرانی به سیستم مالی بینالمللی سوئیفت در سالهای گذشته بود که تأثیر مستقیم بر مبادلات مالی کشور گذاشت. در مورد روسیه نیز محدود کردن صادرات فناوریهای پیشرفته و تحریم شرکتهای بزرگ انرژی، بخشی از همین سازوکار بود.
انواع تحریمها
تحریمها را میتوان در چند دسته کلی تقسیمبندی کرد. تحریمهای اقتصادی، که رایجترین نوع هستند، شامل محدودیت در تجارت کالا و خدمات، سرمایهگذاری و انتقال ارز میشوند. تحریمهای مالی بر داراییها و حسابهای بانکی افراد یا نهادهای خاص تمرکز دارند. تحریمهای دیپلماتیک بیشتر شامل قطع روابط سیاسی یا بستن سفارتخانههاست.
همچنین تحریمهای نظامی وجود دارند که مانع فروش یا انتقال تجهیزات و فناوریهای دفاعی میشوند. در برخی موارد، تحریمهای مسافرتی نیز اعمال میشود که بهموجب آن مقامات یا افراد نزدیک به دولت هدف اجازه ورود به کشورهای تحریمکننده را ندارند.
تأثیر تحریمها بر اقتصاد کشور هدف
یکی از مهمترین جنبههای تحریمها، تأثیر اقتصادی آن بر کشور هدف است. تحریمها میتوانند ارزش پول ملی را کاهش دهند، تورم را بالا ببرند و رشد اقتصادی را متوقف کنند. برای مثال، پس از اعمال تحریمهای سنگین علیه روسیه، ارزش روبل در ابتدا سقوط کرد و بسیاری از شرکتهای خارجی از این کشور خارج شدند. در ایران نیز تحریمهای نفتی موجب شد درآمد ارزی کشور بهشدت کاهش یابد و دولت با مشکلات مالی گستردهای روبهرو شود.
با این حال، باید توجه داشت که آثار تحریمها همیشه فوری و کامل نیستند. برخی کشورها با پیدا کردن مسیرهای جایگزین یا همکاری با کشورهایی که تحریمکننده نیستند، بخشی از خسارتها را جبران میکنند. روسیه توانست با گسترش روابط تجاری با چین و هند، بخشی از فشار اقتصادی را کاهش دهد، هرچند تحریمها همچنان تأثیرات بلندمدت خود را باقی گذاشتهاند.
بُعد سیاسی و دیپلماتیک تحریمها
تحریمها صرفاً ابزار اقتصادی نیستند بلکه هدف اصلی آنها تغییر رفتار سیاسی دولتهاست. کشورهای تحریمکننده با ایجاد فشار اقتصادی و اجتماعی تلاش میکنند دولت هدف را وادار کنند تا در سیاستهایش تجدیدنظر کند. این همان منطق پشت مکانیسم «اسنپ بک» در برجام بود؛ ابزاری برای بازگرداندن تحریمها در صورت نقض توافق از سوی ایران.
همچنین تحریمها پیام سیاسی روشنی به جامعه جهانی ارسال میکنند. زمانی که چندین کشور بهطور هماهنگ تحریمهایی را علیه یک دولت اعمال میکنند، این اقدام نشاندهنده انزوای دیپلماتیک و مخالفت بینالمللی با رفتار آن دولت است.
انتقادات و محدودیتهای تحریمها
با وجود گستردگی استفاده از تحریمها، این ابزار خالی از انتقاد نیست. بسیاری از کارشناسان معتقدند که تحریمها گاهی بیش از آنکه دولتها را تحت فشار قرار دهند، مردم عادی را متضرر میکنند. کمبود دارو، افزایش بیکاری و کاهش سطح رفاه از پیامدهای ناخواسته تحریمهاست که میتواند باعث نارضایتی عمومی و حتی بحرانهای انسانی شود.
همچنین برخی کشورها بهمرور توانستهاند خود را با تحریمها تطبیق دهند و اقتصاد مقاومتی ایجاد کنند. ایران با توسعه برخی صنایع داخلی و روسیه با تغییر مسیر تجارت خارجی نمونههایی از این مقاومت هستند. این مسئله باعث شده برخی تحلیلگران بگویند تحریمها در همه موارد به هدف اصلی خود یعنی تغییر رفتار سیاسی منجر نمیشوند.
تحریمها و آینده روابط بینالملل
با پیچیدهتر شدن روابط جهانی و افزایش وابستگی اقتصادی کشورها به یکدیگر، تحریمها همچنان یکی از ابزارهای اصلی سیاست خارجی باقی خواهند ماند. با این حال، احتمالاً در آینده شاهد تحریمهای هوشمندتر خواهیم بود؛ تحریمهایی که بیشتر افراد و نهادهای خاص را هدف قرار دهند تا آسیبهای انسانی کاهش یابد و فشار دقیقتری بر تصمیمگیران سیاسی وارد شود.
در کنار آن، توسعه فناوریهای مالی جدید مانند ارزهای دیجیتال نیز میتواند مسیرهای تازهای برای دور زدن تحریمها ایجاد کند که خود چالشی برای کارآمدی این ابزار خواهد بود.
درسته، تحریمها محدودیت میارن، اما باعث شدن خیلی از استارتاپها مسیرهای خلاقانهتری پیدا کنن. من هم در کلینیک کسب و کار بهتازگی مطلبی خوندم که به همین موضوع پرداخته بود، فکر کنم برای دوستان اینجا جالب باشه: 
