خشکسالی، تحریم و سوءمدیریت؛ چرا ایران در آستانه فروپاشی زیستمحیطی است؟
رویداد۲۴| گاردین در گزارشی به بحران شدید منابع آبی در ایران پرداخته و آن را نتیجه ترکیبی از تغییرات اقلیمی، خشکسالی طولانی، برداشت بیش از حد آبهای زیرزمینی، سوءمدیریت و تحریمها دانسته است. بر اساس این گزارش، بسیاری از سدهای کشور در سطح بحرانی قرار دارند، دریاچه ارومیه تقریبا خشک شده است و شهرهایی مانند اصفهان با فرونشست زمین روبهرو هستند.
کارشناسان و مقامات ایرانی، از جمله شینا انصاری، معاون رییسجمهوری و رییس سازمان حفاظت محیطزیست، هشدار میدهند که بدون تغییرات اساسی در مدیریت آب، کشاورزی و مصرف منابع، ایران با بحران جدی کمآبی و فروپاشی اکوسیستم روبهرو خواهد شد.
گاردین همچنین تاکید کرده که بحران آب ایران صرفا یک مشکل زیستمحیطی نیست، بلکه تهدیدی اقتصادی و اجتماعی است که بر زندگی شهری، کشاورزی و زیرساختهای حیاتی تاثیر میگذارد و نیازمند اصلاحات بنیادین در سیاستگذاری، آبیاری، توسعه شهری و تغییر الگوی مصرف آب است.
وضعیت نگران کننده آب و سدهایی که خالی است
گاردین نوشته: رییسجمهوری ایران، مسعود پزشکیان، به طور صریح درباره وسعت بحران صحبت میکند، او میگوید: هماکنون مشکل آب، برق و گاز داریم. پشت سدها آبی وجود ندارد. چاههای زیر پای ما نیز در حال خشک شدن هستند. کسانی که ادعا میکنند آب هست، باید بیایند و به ما بگویند این آب کجاست؟
گاردین با اشاره به اینکه «طی پنج سال گذشته، ایران با خشکسالی دستوپنجه نرم کرده و کارشناسان اتفاق نظر دارند که این خشکسالی به دلیل تغییرات اقلیمی بسیار، شدیدتر شده است» نوشته: کاهش مداوم میزان بارش (تهران سوزان سال گذشته تنها ۱۵۸ میلیمتر بارش داشت که ۴۲ درصد کمتر از میانگین بلندمدت است) با مصرف بیش از حد، به ویژه در کشاورزی، به همراه برداشت غیرمجاز گسترده از منابع آب زیرزمینی و علاقه به پروژههای مهندسی پرزرقوبرق، اما ناقص، ترکیب شده است.
بر اساس این گزارش، سطح آب بهطور نگرانکنندهای پایین است و تابستان امسال دستکم ۱۹ سد ایران تنها بین ۳ تا ۱۵ درصد از آب خود را داشتند. سه سد پایتخت (لار، ماملو و امیرکبیر) تا سپتامبر در سطح بحرانی قرار داشتند و فراخوانها به شهروندان تهرانی برای کاهش ۲۵ درصدی مصرف آب نیز هنوز موثر واقع نشده است، بنابراین اکنون برنامههایی برای توقف تمامی پروژههای ساختمانی در شهر به مدت دو سال وجود دارد. ایران اکنون در آستانه خشک شدن شیرهای آب قرار دارد.
شینا انصاری، معاون رییسجمهوری و رییس سازمان حفاظت محیط زیست، در مصاحبه با گاردین میگوید که ایران در پنجمین سال متوالی خشکسالی شدید است و طی سه دهه گذشته دما ۱.۸ درجه افزایش و بارشها در پنج سال اخیر ۳۰ درصد کاهش یافته است.
او ادامه میدهد: در گذشته اشتباهاتی رخ داده، مانند قرار دادن صنایع پرمصرف آب در مناطق خشک یا اسکان جمعیت زیاد در مناطقی که منابع آب کافی ندارند؛ به دلیل محدودیتهای عمدهای که با آن مواجه هستیم، چارهای جز تغییر برخی روشهای کشاورزی خود نداریم.
او میپذیرد که این موضوع حساسیت اجتماعی بالایی دارد.
گاردین با تاکید بر اینکه علائم کمبود شدید آب در ایران به وضوح دیده میشود؛ مینویسد: دریاچهها و سدها خشک شده، زمین در شهرهای تاریخی مانند اصفهان فرونشست گسترده دارد و حتی خطوط اصلی راهآهن تهران-مشهد ترک خوردهاند. فشار کم آب باعث شده آب به آپارتمانهای بلند نرسد و شوری آب بهرهوری نخلها در آبادان را نصف کند.
فرونشست اصفهان مثل یک آتشفشان در حال فوران
مهدی جمالینژاد، استاندار اصفهان، هشدار میدهد که فرونشست دیگر مانند زلزله خاموش نیست بلکه مانند یک آتشفشان در حال فوران است. ایستگاههای مترو، تقاطعها، مساجد، مدارس، بیمارستانها و جادهها در معرض خطرند؛ ۴۰ مدرسه تخلیه و بسیاری تخریب شدهاند و تنها در هفته گذشته سه حفره ۷ تا ۱۵ متری در مرکز اصفهان ایجاد شده است.
بیشتر بخوانید: گیلان، تنها استانی که از خشکسالی جان سالم به در برده است | کشاورزی غلط کشور را به بیابان تبدیل کرد
استخراج بیش از حد منابع آب زیرزمینی یکی از مشکلات بحرانی ایران است. به گفته عیسی کلانتری، وزیر سابق جهاد کشاورزی، سالانه بیش از یک میلیارد متر مکعب آب از زمین در حوضه اصفهان برای کشاورزی استفاده میشود که باعث ایجاد حفرههای زیرزمینی و فرونشست گسترده شهر شده است. اکنون حدود ۲۳ میلیارد متر مکعب «هوا» در مساحتی حدود ۲۷۰۰ کیلومتر مربع در اصفهان و تالاب گاوخونی وجود دارد که نشاندهنده یک حفره زیرزمینی ۱۰ متری است و به طور مداوم باعث فرونشست شهر میشود. آثار تاریخی، جادهها، نیروگاهها و حتی مدارس و خانهها در معرض تخریب قرار دارند.
گاردین افزوده است: نمونهای برجسته و تراژیک از بحران آب، دریاچه ارومیه است که روزگاری بزرگترین دریاچه خاورمیانه بود و اکنون عمق آب آن تنها نیم متر است. خشکسالی طولانی، تبخیر سریع و کشاورزی بیش از حد باعث کاهش شدید آب شده است و این دریاچه حتی ممکن است تا پایان تابستان کاملاً خشک شود.
بر اساس این گزارش، اگر شرایط کنونی ادامه یابد، با وجود تهیه برنامههای نجات جامع فراوان، از جمله انتقال آب از دریای خزر یا پرداخت به کشاورزان برای کاهش مصرف آب، احتمال دارد که این دریاچه تا پایان تابستان دیگر وجود نداشته باشد. بنا به گفته بنفشه زهرایی ، رییس موسسه آب دانشگاه تهران، از دست رفتن ارومیه میتواند مشابه دریای آرال باعث بروز بیماریها، سرطانها و خالی شدن گسترده مناطق اطراف شود و اثرات زیستمحیطی و انسانی گستردهای به همراه داشته باشد.
دریاچه ارومیه تا آخر تابستان دوام نمیآورد
علیرضا شریعت، دبیرکل فدراسیون صنعت آب ایران، هشدار میدهد که بستر نمکی پس از خشک شدن دریاچه، نور خورشید را منعکس کرده و باعث ایجاد «اثر جزیره حرارتی شهری» میشود که دما را افزایش داده و شرایط اقلیمی را گرمتر و خشکتر میکند. او تاکید میکند که عادیسازی این وضعیت خطرناکترین بخش بحران است و بیتوجهی مردم منابع طبیعی را به فاجعهای روزمره تبدیل میکند.
زمینهای کشاورزی اطراف دریاچه که در اواخر دهه ۱۹۷۰ حدود ۳۰۰ هزار هکتار بودند، اکنون به حدود ۷۰۰ هزار هکتار رسیده و سالانه ۴.۵ تا ۵ میلیارد متر مکعب آب برای آبیاری نیاز دارند، در حالی که بهرهوری آب منطقه کمتر از ۴ میلیارد متر مکعب است و بخش زیادی از آن در تبخیر طبیعی از دست میرود.
شریعت پیشبینی میکند که بهزودی دریاچه ارومیه تنها در کتابهای تاریخ یا عکسهای قدیمی قابل مشاهده خواهد بود و هیچ نشانهای از آن در واقعیت باقی نخواهد ماند.
در ایران هزاران چاه غیرمجاز باعث از دست رفتن آب زیرزمینی شده است؛ تنها در منطقه کوهستانی البرز شمالی بیش از ۸۰۰۰ چاه غیرمجاز شناسایی شده است. به گفته حمیدرضا جانباز، مشاور سابق وزارت جهاد کشاورزی، ایران سالانه حدود ۴۳ میلیون متر مکعب آب را بیش از حد برداشت میکند و به ازای هر هکتار زمین آبی تقریبا یک چاه حفر شده است.
با وجود این بحران، مسئولیتها میان تحریمها، تغییرات اقلیمی، مافیاهای آب و فقدان تخصص پخش شده و سیستم حاکمیت آب ایران بسیار پراکنده است؛ وزارت نیرو مسئولیت اصلی را دارد، اما وزارت جهاد کشاورزی، وزارت کشور، استانداران و نمایندگان مجلس هر کدام نقش دارند و هماهنگی کافی وجود ندارد.
شینا انصاری، در تلاش است تا جهت مدیریت آب را تغییر دهد؛ او میگوید بسیاری از سدها در گذشته بدون ارزیابی زیستمحیطی ساخته شدهاند، اما اکنون اولویتبندی منابع آب بازسازی شده و توسعه شهرها محدود و صنایع به سواحل جنوبی منتقل میشوند تا فشار بر منابع آب کاهش یابد، اگرچه این روند بسیار چالشبرانگیز است.
ضرورت تغییر الگوی کشاورزی
گاردین در ادامه این گزارش تاکید کرده که پرداختن به کشاورزی یکی از اولویتهای فوری است، زیرا این بخش ۸۸ درصد مصرف آب را به خود اختصاص میدهد، اما تنها ۱۰ تا ۱۲ درصد تولید ناخالص داخلی را ایجاد میکند. بسیاری معتقدند مصرف آب کشاورزان باید تقریبا نصف شود و کشت محصولات پرمصرف آب مانند برنج و هندوانه کاهش یابد یا کشاورزان از کشاورزی خارج شوند، حتی اگر هدف خودکفایی غذایی نیاز به تعلیق داشته باشد.
انصاری اذعان میکند که به دلیل محدودیتهای عمدهای که داریم، چارهای جز تغییر بنیادی برخی روشها و سیاستها در صنعت کشاورزی نداریم. واقعیت این است که کشاورزی بیشترین مصرف آب را دارد. بسیاری از محصولات ما در گذشته پرمصرف آب بودهاند، به ویژه اطراف تالابها و رودخانهها. تغییر سیستمهای آبیاری اهمیت دارد، اما خود محصولات نیز اهمیت دارند. در برخی مناطق مرکزی ایران، کشاورزی برنج مانند ژاپن رایج بود. این باید تغییر کند. این شامل یافتن روشهای جایگزین درآمد به نحوی که این جوامع تنها به کشاورزی وابسته نباشند نیز میشود.
او همچنین بر بهرهگیری از سنتهای تاریخی ایران تاکید میکند؛ استفاده از قناتها و بادگیرها در شهرهای باستانی نمونهای از خلاقیت ایرانیان است. با این حال، او معتقد است بسیاری از مشکلات ریشهای ایران ناشی از پیروی از روشهای توسعه غربی در قرن گذشته بوده و اکنون باید درسهای تاریخی با فناوریهای مدرن مدیریت انرژی و منابع آب ترکیب شود.
ایران و معضل کاهش سوختهای فسیلی
گاردین نوشته: ایران با معضل کاهش مصرف سوختهای فسیلی نیز روبهرو است؛ هرچند تغییرات اقلیمی اثرات جدی مانند خشکسالی، کاهش بارش و موجهای گرما ایجاد میکند، درآمد نفتی کشور که سومین ذخایر جهان را دارد برای اقتصاد حیاتی است و نمیتوان آن را به خطر انداخت.
با این حال، انتصاب شینا انصاری به عنوان معاون رئیسجمهور و تجربه بیش از ۲۰ سال او در مدیریت محیطزیست نشان میدهد دولت جدید تغییرات اقلیمی را جدی میگیرد و بر ضرورت پرداختن همزمان به تمام جنبههای بحران اقلیمی تأکید دارد.
انصاری همچنین تاکید کرده که مسائل محیطزیستی نباید در «تحریمهای یکجانبه غیرقانونی» مورد استفاده قرار گیرند و این موضوع را مرتبط با «اتحاد بشریت» میداند. ادامه تحریمها یکی از دلایل امتناع ایران از تصویب توافقنامه پاریس برای محدود کردن انتشار گازهای گلخانهای است، هرچند ایران این سند را امضا کرده است.
شاخص عملکرد تغییرات اقلیمی ایران را در پایینترین رتبه از میان ۶۷ کشور قرار میدهد، اما تقاضا برای انرژیهای تجدیدپذیر خورشیدی و بادی که تنها ۱٪ از ترکیب انرژی را تشکیل میدهند، به ویژه در بخش خصوصی به شدت در حال افزایش است.
هدف دولت ساخت ظرفیت ۱۲ هزار مگاواتی انرژی تجدیدپذیر تا پایان برنامه توسعه در سال ۲۰۲۸ است که انصاری آن را صد درصد قابل دستیابی میداند.
بر اساس این گزارش، رئیسجمهور مسعود پزشکیان هدفی حتی جاهطلبانهتر برای رسیدن به ۳۰ هزار مگاوات در چهار سال تعیین کرده و با حضور در افتتاح یک نیروگاه خورشیدی عظیم، حمایت سیاسی روزافزون از انرژیهای تجدیدپذیر را نشان داده است.
انصاری میگوید وزارتخانه مصمم است به کاهش سوختن گازهای همراه نفت کمک کند، فرآیندی پرهزینه که طی استخراج نفت گاز سوخته میشود. سوختن گاز در ایران سالانه ۳۸ میلیون تن گازهای گلخانهای آزاد میکند، که تقریباً معادل کل انتشار سالانه سوئد یا نروژ است.
اما سرعت تغییرات اقلیمی و به ویژه تأثیر آن بر خشکسالی ممکن است در نهایت بسیار سریعتر از توان مقابله ایران باشد.
۴۷ سال. 
