نخستین هشدار برجامی به اروپا/ تهدید ایران به نگهداری اورانیوم غنی شده و آب سنگین چه معنایی می‌دهد؟

رویداد۲۴ ایران در واکنش به خروج آمریکا از توافق هسته‌ای و در اعتراض به اقدامات ناکافی سایر کشور‌های عضو این توافق، بخشی از اقدامات خود در اجرای برجام را از امروز، چهارشنبه ۱۸ اردیبهشت (۸ می) متوقف کرده است. حسن روحانی رئیس جمهوری ایران نیز گفته است که از امروز فروش مازاد اورانیوم غنی شده و آب سنگین را متوقف می‌کند.

حسن روحانی در سخنرانی امروز خود به طرف‌های برجام برای مذاکره سازنده شصت روز مهلت داد، اما همزمان سه تهدید را مطرح کرد. اول؛ روحانی اعلام کرد آمریکایی‌ها برای حفظ خود و جوانانشان در برابر مواد مخدر، سیل مهاجران و ادامه همکاری‌های برجامی وظایفی دارند. دوم؛ او تاکید کرد اگر این روند ادامه داشته باشد، همکاری‌ها تعطیل می‌شود و ایران تا امروز هر مقدار مواد غنی‌شده‌اش از ۳۰۰ کیلوگرم فراتر می‌رفت مقدار اضافی را به یک کشوری می‌فروخت. از امروز مقدار اضافی را نمی‌فروشد. و سوم، رییس جمهور اعلام کرد، ایران تا امروز هر مقدار آب سنگینش از ۱۳۰ تن فراتر می‌رفت مقدار اضافی را می‌فروخت. از امروز فروش آب سنگین مازاد متوقف می‌شود.

 

حسن روحانی پیش‌تر نیز به اروپایی‌ها و آمریکایی‌ها هشدار داده بود که در صورت تضعیف اقتصاد ایران، آوار تروریسم، پناهجو و مواد مخدر به سمت آن‌ها روانه خواهد شد. رسانه‌های جهان این تهدید‌های رییس جمهور را تهدید قلمداد کرده بودند؛ اما سوال اینجاست سخنان روحانی چقدر برای اروپایی‌ها تهدیدآمیز بوده و زنگ خطر به شمار می‌رود؟

 

رویداد۲۴ در گزارشی که در آذر ۹۷ منتشر شده بود درباره خطرات ایران به عنوان مسیر سنتی ترانزیت مواد مخدر برای اروپایی‌ها توضیح داده است. در این گزارش گفته شده: در صورتی که ایران به هر دلیلی تصمیم بگیرد هزینه‌های مبارزه با مواد مخدر را قطع کند، اروپا اولین قربانی سیاست جمهوری اسلامی خواهد بود.

 

 

به گزارش رویداد۲۴ اقدام ایران در حقیقت توقف دو عنصر کلیدی از برجام بوده است. در نوامبر سال ۲۰۱۳ یعنی دو سال پیش از توافق هسته‌ای و در خلال مذاکرات هسته‌ای، واشنگتن پست گزارشی از روند مذاکرات منتشر کرده و در این گزارش گفته بود دلیل عدم رسیدن طرفین مذاکره به توافق، دو مساله اورانیوم غنی شده و آب سنگین تاسیسات اراک است.

 

یکی از مسائل کلیدی برجام برای ایران به رسمیت شناختن حق غنی سازی اورانیوم بوده است. ایران در طول مذاکرات هسته‌ای موفق شد این سوال را که «ایران چه زمانی غنی سازی اورانیوم را متوقف می‎کند؟» تبدیل به «ایران چه مقدار غنی سازی اورانیوم می‌تواند داشته باشد؟» کند.

 

حجم مواد غنی شده انبار شده به خودی خود موجب نگرانی نیست. آنچه موجب نگرانی است، میزان اورانیوم غنی شده ۲۰ درصدی است که ایران انبار می‌کند. آنچه در جریان مذاکره هسته‌ای توافق شده کاهش ۹۸ درصدی انبار‌های مواد غنی شده ایران تا ۳۰۰ کیلوگرم برای مدت ۱۵ سال است. از طرفی بر اساسی مفاد برجام، میزان غنی‌سازی ایران باید تا ۳.۶۷ درصد کاهش پیدا کند. این درصد از غنی‌سازی تنها برای مصارف صلح آمیز قابل بهره برداری است.

 

اگرچه همزمان با روز انرژی هسته‌ای امسال، علی اکبر صالحی از توانایی شروع غنی سازی ۲۰ درصد در ایران ظرف مدت چهار روز خبر داده بود، اما در اظهارات امروز رییس جمهور حرفی از بالا بردن ظرفیت غنی سازی ایران زده نشده و تنها به افزایش حجم اورانیوم نگهداری شده در انبار‌ها اشاره شده است.

 

در گزارش‌هایی که از مذاکرات هسته‌ای در سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۵ منتشر شده می‌بینیم که نگرانی اصلی غرب از اورانیوم‌های غنی شده با درصد بالا بوده است.

 

اورانیوم‌های کمتر غنی شده بین ۳ تا ۵ درصد عمدتا به عنوان سوخت هسته‌ای در راکتور‌های هسته‌ای عادی مانند نیروگاه بوشهر مورد استفاده است. نگرانی طرف‌های مقابل مذاکره از رآکتور‌های تاسیسات فوردو بود که قادر به غنی سازی اورانیوم تا ۲۰ درصد بودند.

 

نگرانی‌ها در واقع از فرآیندی است که اگر قادر به غنی‌سازی تا ۲۰ درصد باشد، قادر است تا ۹۰ درصد نیز اورانیوم را تحت همان فرآیند غنی کند. اورانیوم ۹۰ درصد برای ساخت بمب اتم مورد استفاده قرار می‌گیرد.

 

در نتیجه حتی در صورت افزایش میزان اورانیوم انبار شده در صورتی که میزان غنای آن از ۵.۳ درصد بالاتر نباشد به معنای تهدید برای ساخت بمب اتم نخواهد بود.

 

 

بسیاری از گزارش‌ها در جریان مذاکرات هسته‌ای از برهم خوردن مذاکرات بر سر موضوع آب سنگین اراک خبر می‌داد. یک دور مذاکرات تنها به این دلیل از هم پاشید که فرانسه از روند رسیدگی به موضوع آب سنگین اراک راضی نبود. اما سوال اینجاست که آب سنگین به چه درد می‌خورد و چرا تا این اندازه موضوعی جنجالی است؟

 

در برجام اشاره‌ای به اینکه ایران چطور باید مرز ۱۳۰ تن برای آب سنگین خود را حفظ کند، نشده است اما حفظ این خط قرمز از آنجایی حائز اهمیت است به نوعی مسیر ثانویه رسیدن به بمب اتم را مسدود خواهد کرد. پلوتونیومی که در نیروگاه آب سنگین فرآوری می‌شود دومین ماده خامی است که می‌تواند برای ساخت بمب اتم مورد استفاده قرار بگیرد.

 

به گزارش رویداد۲۴ توافق هسته‌ای هیچ یک از طرف‌ها یا هیچ طرف سومی را وادار نکرده که مقدار اضافه آب سنگین را از ایران بخرند، اما در روز‌های ابتدایی امضای توافق برجام، آمریکا یکی از خریداران آب سنگین ایران بود. سال ۹۵ بهروز کمالوندی از فروش آب سنگین مازاد ایران به آمریکا خبر داده و گفته بود ایران جایگزین کانادا در فروش این ماده به آمریکا شده است.

 

ایران تا کنون دو بار به خاطر فشارهای غرب، قاعده ۱۳۰ تن را نقض کرده است. در نوامبر ۲۰۱۶ آژانس بین المللی انرژی اتمی از تخلف ایران در تولید آب سنگین خبر داد. در این گزارش گفته شده بود که میزان آب سنگین ذخیره شده در ایران از ۱۳۰ تن فراتر رفته و به ۱۳۰.۱ تن نزدیک رسیده است.

 

در یادداشت آژانس خطاب به رییس سازمان انرژی اتمی ایران مراتب نگرانی از بابت مقداز اضافی آب سنگین منتقل شده بود. همزمان یکی از مقامات دیپلماتیک ارشد ایران از آمادگی سازمان انرژی اتمی برای خروج ۵ تن آب سنگین از کشور ظرف چند روز خبر داده بود.

 

 

سوخت اورانیوم در قلب راکتور با چیزی پوشیده شده که به آن مهارگر (moderator) می‌گویند. این مهارگر در بیشتر راکتور‌ها آب است. برای مثال در رآکتور قدرت که برق تولید می‌کند، اورانیوم غنی شده با درصد پایین با مهارگر آب احاطه شده که در واقع واکنش هسته‌ای را محقق می‌کند.

 

در مورد رآکتور‌های ایران این مهارگر آب معمولی نیست بلکه آب سنگین است. آب سنگین آبی است که نسبت ایزوتوپ دوتریوم در آن از حد آب معمولی بیشتر است. در آب سنگین با فرمول d2o بر خلاف آب معمولی با فرمول h2o به جای هیدروژن، ایزوتوپ هیدروژن دوتریم با اکسیژن ترکیب شده است. با کمک این نوع از آب می‌توان پلوتونیوم لازم برای سلاح‌های اتمی را بدون نیاز به غنی سازی بالی اورانیوم تهیه کرد.

 

آب سنگین آبی است که ایزوتون هیدروژن آن یک پروتون و یک نوترون به جای تنها یک نوترون دارد. مهارگر آب سنگین برای واکنش هسته‌ای به این معناست که دوتریوم (ایزوتوپ هیدروژن در آب سنگین) نوترون‌های کمتری را جذب می‌کند که این یعنی این مقدار به طور خود به خود توسط سوخت در سیستم منتشر خواهد شد. این یعنی تعداد زیادی نوترون درون سیستم و قلب راکتور داریم.

 

نوترون‌های اضافی درون سیستم توسط اورانیوم طبیعی جذب می‌شوند. اروانیوم نوترون‌ها را جذب می‌کند و به این ترتیب اورانیوم تبدیل به پلوتونیوم-۲۳۹ خواهد شد. در نتیجه شما با این روش پلوتونیوم تولید کردید. این اتفاقی است که با آب سنگین در راکتور رخ می‌دهد. آب سنگین در واقع رآکتور‌ها را به وسیله‌ای برای تولید پلوتونیوم تبدیل می‌کند.

 

این راکتور‌ها در واقع خط قرمز منع اشاعه سلاح هسته‌ای‌اند. پلوتونیوم به طور مستقیم برای بمب اتم کاربرد دارد. همین باعث شده بود راکتور‌های اراک از نظر منتقدان ایران به عنوان کارخانه‌های ساخت بمب تلقی شده و یکی از محل‌های مورد مناقشه در طول مذاکرات باشد.

 

سوالی که در زمان مذاکرات نیز مطرح بود این بود که چرا ایران به آب سنگین نیاز دارد؟

 

ایران معتقد است این راکتور‌ها جنبه پژوهشی و صلح آمیز دارد. حقیقت این است که هم طرفین دیگر مذاکره یعنی ۵ کشور عضو شورای امنیت و هم ایران هر دو حق داشتند. ۵ کشور مقابل ایران نگران استفاده از این راکتور‌ها برای ساخت بمب اتم بودند و ایران معتقد بود این راکتور‌ها برای مصارف صلح آمیز مورد استفاده قرار می‌گیرند. به گزارش رویداد۲۴ از نظر غرب مشکل اینجا بود که نوترون‌های اضافی تهدید هسته‌ای جدی تلقی می‌شدند، اما اگر همزمان از محققان هسته‌ای در سراسر جهان سوال می‌کردید، می‌گفتند بهترین و ارزشمند‌ترین راکتور‌ها راکتور‌هایی هستند که بتوانند نوترون‌های بیشتری تولید کنند و این ویژگی در راکتور‌های آب سنگین قابل دستیابی است.

ایران معتقد بود باید راکتور‌های آب سنگینش را نگه دارد چرا که از سوی دیگر به بازرسان آژانس اجازه هر گونه بازرسی در هر زمانی را داده بود و به این ترتیب بازرسان می‌توانستند صلح آمیز بودن اقدامات ایران را تایید کنند.

اما با این استدلال که طرف‌های مقابل ایران از آینده نحوه بهره‌برداری ایران از این راکتور‌ها اطمینان ندارد، موضوع راکتور آب سنگین اینگونه به توافق منجر شد که طبق برجام، مطابق توافق وین (۲۳ تیر۹۴/ ۱۳ ژوئیه) ایران تعهد کرده است با اجرای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) راکتور اراک به گونه‌ای بازطراحی و بازسازی شود که قابلیت تولید «پلوتونیوم در سطح تسلیحاتی» را نداشته باشد و تا ۱۵ سال هیچ راکتور آب سنگین دیگری ساخته نشود.

 

بر اساس برجام ماهیت راکتور بازطراحی شده آب سنگین خواهد بود و تنها در میزان خروجی پلوتونیم آن تغییراتی ایجاد شده و به حداقل رسیده است. اما نقطه جنجالی بخشی از توافق وین بود که براساس آن، ایران ضمن خارج کردن کالاندریای طراحی شده (محل قرارگیری میله‌های سوخت راکتور اراک) حفره‌ها یا لوله‌های نصب میله‌های سوختی را با بتن پر خواهد کرد.

 

کمالوندی سخنگوی سازمان اینگونه توضیح می‌دهد که آمریکایی‌ها می‌خواستند این محفظه بریده شده و نابود شود، اما با اصرار طرف ایرانی برای استفاده در موزه و ... به پر کردن آن با بتن رضایت دادند.

 

با احتساب این موضوع در صورتی که کاربری راکتور‌های آب سنگین تغییری نکند، میزان مازاد تولید آب سنگین از ۱۳۰ تن به بالا امکان استفاده تسلیحاتی نخواهد داشت. ایران تا امروز هر زمان بیش از ۱۳۰ تن آب سنگین تولید کرده در واقع با هدف فروش مازاد تولید به کشور‌های عضو برجام بوده و از این طریق کسب سود می‌کرده است. به این ترتیب حتی در صورت عملی شدن تولید مازاد، اگر وضعیت راکتور‌های اراک تغییر نکند، ماهیت صلح آمیز برنامه هسته‌ای ایران نیز تغییری نخواهد کرد.