کارکرد ایدئولوژیک برنامه عصر جدید برای حاکمیت چیست؟

رویداد۲۴ رایان حسینی: فصل دوم عصر جدید پایان یافت و در نهایت گروه فرشتگان نینجا به مقام قهرمانی رسید. این گروه دختران کونگ‌فو کاری بودند که اجرای رزمی می‌کردند. عرفان طهماسبی خواننده پاپ نفر دوم شد. گروه جوانمردان ایران زمین که ورزش باستانی می‌کردند سوم شدند و در نهایت گروه ورزشکار ستاره هشتم چهارم و گروه پانتومیم مجاز پنجم شدند.

در فصل قبل برنامه عصر جدید هم پنج فینالیست حضور داشتند که یک نفر از آن‌ها خواننده، یک نفر از آن‌ها شعبده باز، یک نفر از آن‌ها نقاش (با شن) و یک نفر هم متخصص حرکات نمایشی ورزشی بود و یک گروه هم دختران ورزشکار رشته نینجا بودند.

عصر جدید نمونه ایرانی برنامه مشهور آمریکن گات تلنت است که برای نخستین بار در آمریکا پخش شد. نمونه این نوع برنامه‌ها در کشورهای مختلف ساخته شده و طرفداران زیادی پیدا کرده است. در تمام این نمونه‌ها افرادی که تصور می‌کنند استعداد خاصی در رشته‌های مختلف دارند، توانایی خود را مقابل داوران به نمایش می‌گذارند و با رای داوران به مراحل بعد راه می‌یابند.

سطح اول) جدال اصلاح طلبان و اصولگرایان با برنامه عصر جدید

نخستین نکته درباره ساخت این برنامه در کشوری مانند ایران است که توانسته خطوط قرمز جمهوری اسلامی را جابجا کند. رویداد۲۴ در گزارشی به این نکته اشاره کرد که چگونه در فرآیندی عجیب در رسمی‌ترین و ایدئولوژیک‌ترین رسانه حاکمیت، یک خواننده، یک پسر ژانلوگرباز تَرک‌تحصیل‌کرده، یک شعبده‌باز، یک دختر که با شن نقاشی می‌کشد و یک گروه از دختران رشته ورزشی نینجا به فینال رسیدند و در فصل بعد آهنگ مرضیه در تلویزیون ایران توسط یک خواننده پخش شده است!

وقتی نتایج فینال عصر جدید مشخص شد، برخی اینگونه تحلیل کردند که «بیشتر ما‌ها به جوانمردان رأی دادیم، ولی فرشتگان رأی آورد و این یعنی عصر جدید مخاطب غیر مذهبی را پای تلویزیون آورده است.» شاید به همین دلیل بود که بیشترین نقد به این برنامه توسط جناح راست محافظه‌کار ایران مطرح می‌شد؛ یکی لباس دختران را مشابه پرچم هم‌جنس بازان توصیف کرده بود و آن را به اجرای سند ۲۰۳۰ نسب می‌داد و دیگری الگوسازی حرکات آکروباتیک توسط دختران را خلاف منویات رسمی حاکمیت خواند: «چند دختر جوان در عصر جدید حرکات آکروباتیک انجام دادند و چهار چراغ سفید گرفتند. از حیایی و عظیمی‌نژاد ونونهالی انتظاری نیست چون ظاهر و باطنشان یکی است. سوالم از بشیر حسینی است که الگوسازی را برای همسر و خواهر خودش هم می‌پسندد؟»

بیشتر بخوانید: عصر جدید؛ برنامه‌ای که خطوط قرمز صدا و سیما را جابجا کرد/ شعبده‌باز و خواننده و نینجای زن چگونه نقش اول تلویزیون رسمی ایران شدند؟

به گزارش رویداد۲۴ اینگونه نقدها در جدال اصلاح طلبان و اصولگرایان ایران مطرح می‌شد؛ اصلاح طلبان ساخت چنین برنامه‌هایی را استحاله جمهوری اسلامی می‌خوانند که باعث شده آزادی‌های مدنی از صداوسیمای دهه شصت به صداوسیمای دهه نود برسیم و در عین انتقاد از صداوسیما، از برنامه‌های مشابه عصر جدید حمایت می‌کردند. بخشی از این گزاره حقیقت دارد و تفاوت برنامه‌های دهه ابتدایی انقلاب با برنامه‌های کنونی نشان می‌دهد که رسانه رسمی حاکمیت ایران چه مسیری طی کرده است. در مقابل، اصولگرایان نیز با هر پدیده‌ای که ماهیت اسلامی بودن حاکمیت را تحت الشعاع قرار دهد مخالفت می‌کنند. اما سطح مهمتر در پرداختن به این برنامه‌ها نه جدال اصلاح طلبان و اصولگرایان، بلکه دلایل ساخت و استقبال عمومی از این برنامه‌هاست؛ این یعنی باید این پرسش را پاسخ گفت که دلیل ساخت برنامه‌هایی که افراد موفق را اینگونه معرفی می‌کنند، چیست و به لحاظ اقتصادی چه ایده‌ای را پیش می‌برد.

اگرچه مهمترین کارکرد برنامه‌های مشابه عصر جدید، تعریف «مفهوم موفقیت» است و بخش عمده ببیندگان با دیدن این برنامه‌ها این تصور را دارند که آنها نیز می‌توانند با تلاش به موفقیت برسند اما روی دیگر ماجرا که اتفاقا کارکردی سیاسی دارد، آن است که مفهوم موفقیت کاملا «فردی» شده است. این یعنی مخاطب تصور می‌کند او نیز با تلاش مداوم به موفقیت دست خواهد یافت، حال آنکه موفقیت مفهومی اجتماعی است و نه فردی.

سطح دوم) کارکرد ایدئولوژیک عصر جدید ؛ موفقیت فردی است نه ساختاری

برای درک بهتر کارکرد برنامه‌هایی مانند عصرجدید باید درباره مفهوم ایدئولوژی تامل کنیم. لویی آلتوسر فیلسوف شهیر فرانسوی، ایدئولوژی را آگاهی کاذبی می‌داند که رابطه‌ای خیالی میان انسان‌ها و جهان ایجاد می‌کند.

یک فورماسیون اجتماعی، یک نظام سیاسی و یک حکومت مقتدر اگر بخواهد به بقای خود ادامه دهد، باید علاوه بر قوه قهریه دارای سازوکارهای ایدئولوژیک هم باشد تا سوژه‌ها را با خود همنوا کند و وضعیت موجود را موجه جلوه دهد.

آلتوسر این سازوکارهای و نهادهای بازتولیدکننده ایدئولوژی را «آپاراتوس» می‌نامد که به معنی ساز و برگ‌های تولید کننده ایدئولوژی است. یکی از مهمترین آپاراتوس‌های حاکمیت، تلویزیون است. برنامه‌هایی مانند عصر جدید آپاراتوس‌هایی هستند که حداقل دو گفتمان اصلی را به نفع حاکمیت بازتولید می‌کنند؛ یکم «سعادت فردی» است. این یعنی اگر در زندگی ناکام هستید، اگر آینده و شغل و امنیتتان در خطر است، اگر فقیر و درمانده هستید، مقصر خودتانید بنابراین هر فرد با استعدادی می‌تواند پیشرف کند و ناکامی حال حاضر انسان‌ها نه «ساختاری» بلکه «فردی» است. به این ترتیب بار مسئولیت عقب‌افتادگی و عدم بالفعل شدن استعدادها، نه بر عهده حاکمان است، بلکه در اینجا بار مسئولیت به صورت «منفردانه» بر دوش هر فرد می‌افتد که استعدادش را کشف نکرده است. در اینجا برنامه عصر جدید این ایده را پیش می‌برد که افراد برنده، افرادی هستند که استعدادهایشان را کشف کرده‌اند و برای آن تلاش کرده‌اند و با همین ایدئولوژی عملا نقش حاکمیت‌ها در ایجاد بستری برای بروز استعدادها نادیده گرفته می‌شود.

موضوع دوم اما «تقلیل» مفهوم «خلاقیت و استعداد» است. نمایش‌ها و اجراهای برنامه‌های استعدادیابی در زمینه‌هایی چون خوانندگی، و شعبده‌بازی و ژانگولر هستند و استعدادهای علمی و فکری اجتماعی جایی در این گونه برنامه‌ها ندارند. حالا دیگر نماد موفقیت شعبده‌بازی است که سکه را غیب می‌کند یا کارتی را ناپدید کرده یا صدای خوبی دارد. تمام اینها در جای خود قابل قبول است اما پیش بردن و همگانی کردن این منطق که «استعداد و خلاقیت» همان «نمایش و سرگرمی» است و «سرگرم کردن و سرگرم شدن غایت است» با واقعیت منطبق نیست.

این ایده آنجا دردناک‌تر می‌شود که ما در کشوری زندگی می‌کنیم که بیش از نیمی از جمعیت آن در فقر به سر می‌برند و بیش از تقریبا تمام آن یارانه‌بگیر هستند و از سوی دیگر کشور درگیر انواع بحران‌های داخلی و خارجی است. در چنین فضایی این سوال پیش می‌آید که این برنامه‌ها حلال کدام مشکل هستند؟

البته طرح این سوال به آن معنا نیست که ساخت چنین برنامه‌هایی متوقف شود، بلکه دقت روی این نکته است که چرا چنین برنامه‌های با پروپاگاندای عظیم تبلیغاتی به مهمترین برنامه تلویزیونی تبدیل می‌شوند؟ 

بسیاری از نمایش‌های عصر جدید در تاریخ صداوسیما تابوشکنی محسوب می‌شوند. علت اینکه صدا و سیما با مدیریت جناحی‌اش به این تابوشکنی تن داده  یک ضرورت ساختاری است؛ حفظ وضع موجود با بازتولید ایدئولوژیک ارزش‌های حاکمیت.