عزل بنی‌صدر بیش از آنکه نماد قدرت مجلس باشد، چندپارگی قدرت را تداعی می‌کرد

رویداد۲۴  ابوالحسن بنی صدر در ۸۸ سالگی در پاریس درگذشت. در کنار همه ویژگی‌های مثبت و منفی بنی صدر و نقشی که در پیروزی و تثبیت انقلاب اسلامی داشت، یک اتفاق درباره او افتاد که دچار دیگر رئیسان جمهور نشد و آنهم اینکه توسط مجلس ایران عزل شد.

عزل ابوالحسن بنی صدر، محصول قانون اساسی اول ایران، پیش از اصلاحات سال ۶۸ بود که در آن مجلس در راس امور بود و نظام جمهوری اسلامی، نوعی نظام پارلمانی بود.

در نظام‌های پارلمانی، رئیس جمهور، پادشاه یا مقامات مشابه، تاثیر زیادی در تصممیم‌گیری‌ها ندارند و قدرت بیشتر در اختیار جناح اکثریت مجلس است که در تعیین و رای اعتماد به نخست وزیر، اعمال قدرت می‌کنند. در ابتدای پیروزی انقلاب هم شهید رجایی، با نظر مجلس نخست وزیر بنی صدر شده بود و بعد از بنی صدر هم به ریاست جمهوری انتخاب شد. در دولت آیت الله خامنه‌ای هم، میرحسین موسوی، برخلاف نظر رئیس جمهور وقت به عنوان نخست وزیر، مسئول انتخاب کابینه بود.

بیشتر بخوانید: ابوالحسن بنی صدر کیست؟

نقش مجلس در برکناری رئیس جمهور

مهدی مقدری پژوهشگر علوم سیاسی درباره تحولاتی که منجر به عزل بنی صدر شد، به رویداد۲۴ می‌گوید: به گمان من عزل ایشان بیشتر به کشمکش‌های قدرت در ابتدای انقلاب برمی‌گردد و به عبارتی حال و هوای رفتار‌های انقلابی بیشتر در آن دخیل بوده، تا اینکه ناشی از قدرت پارلمان بوده باشد. البته تردیدی نیست مجلس اول به مراتب بیشتر به نماد قدرت پارلمانی شبیه بود. با این حال، بعد از بازنگری در قانون اساسی، با حذف نخست وزیری، به مرور از قدرت مجلس کم شد و به قدرت ریاست جمهوری افزوده شد. این تغییرات البته تا حد زیادی هم متاثر از شخصیت مرحوم هاشمی رفسنجانی بود که از مجلس به ریاست جمهوری رفته بود.

محمود احمدی نژاد یک بار در سال ۸۹ به این مسئله اشاره کرده بود. محمود احمدی نژاد با اشاره به شعار اصولگرایان مجلس که بر اساس آموزه‌های امام خمینی معتقد بودند مجلس در راس امور است، گفته بود بعضی‌ها استقلال قوا را فقط برای قوه مقننه و قوه قضائیه می‌خواهند. اتفاقاً قوه مجریه، قوه اول کشور است، بعضی‌ها یک جمله حضرت امام (ره) را متعلق به زمانی که نظام ما پارلمانی بوده برجسته می‌کنند، آن‌زمان رئیس‌جمهور مسئول اداره کشور نبوده بلکه نخست‌وزیر مسئول اداره کشور بوده که از طریق مجلس انتخاب می‌شده است. آن موقع مجلس بالا‌ترین بود. اکنون در قانون اساسی، قوه مجریه بار اصلی اداره کشور را بر دوش دارد و قوای دیگر باید کمکش کنند.

این جمله احمدی نژاد آن زمان با انتقادات زیادی رو به رو شد، اما واقعیت این است که قدرت بالای دولت در ایران به شکلی است که رئیسان جمهور ایران در دور جدید قانون اساسی، نه تنها استیضاح و عزل نشدند، که حتی اکثریت مطلق وزیران آن‌ها هم از مجلس رای اعتماد گرفتند. چه مهاجرانی و عبدالله نوری در کابینه خاتمی، چه فرجی دانا و شریعتمداری در دولت روحانی و چه کردان و پرویز کاظمی در دولت احمدی نژاد، با وجود مخالفت‌های جدی پارلمان، مشکل جدی برای گرفتن رای اعتماد نداشتند. البته مشخص نیست جمهوریت نظام در صورت نظام پارلمانی بیشتر حفظ می‌شد یا در وضعیت فعلی که دولت قدرت بیشتری دارد.

عضو پیشین شورای شهر اصفهان می‌گوید: اولا تضعیف نهاد جمهوریت ریشه‌های فکری و ساختاری و قانونی دارد و به یک رویدادی همچون عزل رئیس جمهور خلاصه نمی‌شود. دوم این‌که، عزل جناب بنی صدر بیش از آنکه قدرت پارلمان را به رخ بکشد، چندپارگی قدرت و جدال‌های کسب قدرت را تداعی می‌کرد. به عبارتی، این رویداد از نخستین واکنش‌های سخت لایه‌های ویژه قدرت به رقبای سیاسی بود که بعد‌ها به اشکال دیگر تکرار شد.