سناریوهای مسمومیت‌های سریالی دانش آموزان مدارس قم؛ از منوکسید کربن تا سلاح شیمیایی!

رویداد۲۴ لیلا فرهادی: ماجرای مسمومیت‌های سریالی در «مدارس دخترانه قم» ابعاد امنیتی پیدا کرده است. نهم آذر ماه امسال از طرف هنرستان دخترانه نور یزدانشهر با اورژانس تماس گرفتند و اعلام کردند ۱۸ نفر از دانش‌آموزان یک کلاس دچار مسمومیت شده‌اند. این حادثه ۲۲ آذر یک بار دیگر در این هنرستان تکرار شد و چون کادر مدرسه آمادگی قبلی داشتند بلافاصله با اورژانس تماس گرفتند و در نتیجه عمق مسمومیت به اندازه بار اول نبود اما از آنجایی که تنها به یک کلاس محدود نشده بود، ۵۱ دانش آموز راهی بیمارستان شدند.

این اتفاق در روز‌های بعد در مدارس دیگر استان قم تکرار شد و ۱۸ و ۱۹ بهمن ماه اداره کل آموزش و پرورش استان قم همه مدارس این استان را تعطیل کرد. این اتفاق تا روز ۲۵ بهمن تنها در مدارس دخترانه رخ داده بود اما سه شنبه ۲۵ خرداد برای اولین بار یکی از مدارس راهنمایی پسرانه در قم هم اعلام کرد که دانش‌آموزانش دچار مسمومیت شده‌اند. بر اساس گزارش‌های منتشر شده، بیش از ۴۰۰ دانش‌آموز در ده مدرسه قم در این مدت با علائمی شبیه به مسمومیت به مراکز درمانی مراجعه کرده‌اند.

«معصومه آمره» عضو شورای شهر قم به رویداد۲۴ می‌گوید: «در حال حاضر تنها سازمانی که از نظر فنی درگیر بررسی این موضوع است، سازمان آتش‌نشانی است که تا الان ۵۰۰ مدرسه را مورد بررسی قرار داده است.» او گفته «این سازمان در پاسخ به شورای شهر گفته هنوز هیچ عامل مشخصی شناسایی نشده است.»

آیا مسمومیت‌های قم مشکوک است؟

احتمال مشکوک بودن مسمومیت‌های سریالی اولین بار از سوی نمایندگان قم در مجلس مطرح شد. مجتبی ذوالنوری نماینده قم گفت «این احتمال وجود دارد که اتفاقات رخ داده اقدامی خرابکارانه در حد محدود باشد.» احمد امیرآبادی فراهانی دیگر نماینده قم شائبه امنیتی بودن ماجرا را بیشتر کرد. او گفت «این اتفاق مشکوک است» وخواستار اعزام هیات ویژه‌ای برای بررسی ماجرای مسمومیت سریالی دانش‌آموزان قمی شد.

تصویر نامه عجیبی از مهدی مصری سرپرست دانشگاه علوم پزشکی قم خطاب به محسن اروجی مدیر مدیریت بحران استان هم منتشر شده که از تلاش آن‌ها برای جمع‌آوری «نمونه هوای!» مدارس مسموم شده خبر می‌دهد. در این نامه از مدارس استان خواسته شده از هوای ناحیه مد نظر و «دمیدن بازدم دانش آموزان دچار مسمومیت در کیسه‌های نایلون فریزری» نمونه‌برداری کنند.

عباس ذاکریان فرماندار قم هم از ورود نهاد‌های اطلاعاتی و امنیتی و سپاه پاسداران به موضوع مسمومیت‌ها خبر داد تا «منشأ حادثه شناسایی شود.» به گفته او، سازمان آتش‌نشانی با دستگاه‌های گازشناسی در این مدارس تحقیق کرد و دوربین‌ها هم تفتیش شد تا روشن شود، آیا افراد مشکوکی وارد شده‌اند یا نه. ذاکریان گفته به دستور فرمانده سپاه تیم‌هایی در دو مرحله عملیاتی به ترتیب ۲۳ و ۱۱ مدرسه را رصد و پایش کرده‌اند. اما در نهایت ابعاد ماجرا به حدی زیاد شد که وزیر آموزش و پرورش روز چهارشنبه ۲۶ بهمن اظهارات نمایندگان قم و فرماندار را نادیده گرفت و گفت: «این موضوع بیشتر تحت تأثیر شایعات است.»

احمد امیرآبادی هم یک قدم از موضعش عقب‌نشینی کرده و با وجود اینکه خودش سر منشا بزرگنمایی حوادث بوده، گفته «در قضیه مسمومیت دانش آموزان بزرگنمایی شده است.» او گفته وقتی در یک جمعی ۸ تا ۱۰ نفر بگویند ما در حال خفه شدن هستیم، افراد دیگری که «بیماری زمینه ای» داشته باشند هم احساس خفگی می‌کنند و این موضوع ناشی از «فوبیا» می‌تواند باشد.

ویدئویی از نشست والدین و دانش‌آموزان مدارسی که دچار مسمومیت شده‌اند در فرمانداری قم منتشر شده که نشان می‌دهد یکی از دانش‌آموزان مدرسه شاهد رضویه قم می‌گوید «مسئولان مدعی شدند بویی که دانش‌آموزان آن را بوی گاز مسمومیت‌زا می‌دانند در اثر «انداختن پوست پرتقال در شوفاژ» ایجاد شده است.»

این ویدئو نشان می‌دهد فرمانداری هم به تبع وزیر آموزش و پرورش، در صدد بی‌اعتبار کردن سناریوی احتمالی امنیتی و تروریستی بودن مسمومیت‌های سریالی مدارس دخترانه قم است. دلیل این عقب‌نشینی مشخص نیست، اما همزمانی مشکوکی با انتشار یک بیانیه دارد. شب‌نامه‌ای از طرف گروهی موسوم به «فداییان ولایت» در تلگرام منتشر شده که محتوای آن همزمان با بروز مسمومیت‌های سریالی کمی عجیب است. این گروه مدعی شده تحصیل دختران حرام او در ردیف محاربه با امام زمان است و مدارس دخترانه ایران باید تعطیل شود. از اصل و نسب این گروه اطلاعاتی وجود ندارد. یک گروه با این نام وجود دارد که تنها به فعالیت‌های جهادی در مناطق محروم مشغول است.

مسمومیت دانش آموزان قم ناشی از چیست؟

تا این لحظه تنها عامل شناسایی شده، مسمومیت ناشی از استنشاق گازی ناشناخته است. دانش‌آموزان می‌گویند یک گاز دود مانندی در سالن مدرسه می‌پیچد و بویی شبیه به سیم سوخته یا میوه یا به روایتی بوی ماهی گندیده به مشام می‌رسد و دقایقی بعد هر کس این دود را استنشاق کرده باشد دچار سرگیجه، تهوع، ضعف جسمانی و سستی در پا می‌شود.

کادر پزشکی هم وجود مسمومیت استنشاقی را تایید کرده اند و گفته‌اند که دانش‌آموزان با علائم اصلی تنفسی، احساس بی‌حسی اندامی، سرگیجه و تهوع به بیمارستان رجوع کرده‌اند. ۱۰ آذرماه مجید محبی سرپرست معاون درمان دانشگاه علوم پزشکی قم اعلام کرد بررسی‌های اولیه با حضور متخصصان سم شناسی، نورولوژیست، داخلی و بیهوشی انجام پذیرفت و کارشناسانی از سازمان پدافند غیر عامل نیز بررسی‌های لازم را انجام دادند و نمونه‌برداری از محل حادثه صورت گرفته است.

در آخرین اظهار نظر، مجید محبی گفته یافته‌ها وجود گاز مونواکسید کربن را در تعدادی از مدارس تایید کرده‌اند. به گفته مدیر ناحیه چهار اداره کل آموزش و پرورش قم، پس از بررسی‌های تخصصی آتش‌نشانی و مرکز بهداشت استان در ۴ مدرسه هیچ نوع آلودگی شناسایی نشده و تنها در مدرسه دخترانه امامی به دلیل نقص در سیستم گرمایشی ۳ دانش‌آموز برای مسمومیت با مونوکسیدکربن به بیمارستان اعزام شده‌اند. با این حال احمد امیر آبادی نماینده مردم قم در مجلس از احتمال «استنشاق گاز آمونیاک» خبر داده است.

یوسف نوری وزیر آموزش و پرورش گفته علت حادثه گاز آمونیاک نبوده و محبی معاون درمان دانشگاه علوم پزشکی هم این اظهارنظر را تایید کرده است. عباس ذاکریان فرماندار قم می‌گوید «نمونه‌هایی از سطوح، هوا و خون دانش‌آموزان جمع‌آوری شد، اما بعد از آزمایش روشن شده که هیچ عاملی که باعث مسمومیت باشد شناسایی نشده است.»

سناریو‌های مسمومیت دانش آموزان قم

اصلی‌ترین عاملی که تا الان شناسایی شده، مسمومیت در اثر استنشاق گاز است. گاز‌ها و بخارات در بسیاری از موارد، اثرات مضری روی افرادی که در معرض آن‌ها قرار می‌گیرند از طریق استنشاق، جذب از طریق پوست یا بلع ایجاد می‌کند. بسیاری از مواد سمی در غلظت‌های کمتر از یک ppm هم برای سلامتی خطرناک هستند. در نظر داشته باشید که هر ده هزار ppm معادل یک درصد حجم هر فضا است. با این نسبت می‌توان دریافت که غلظت بسیار کم برخی از گاز‌های سمی می‌تواند برای سلامتی خطرآفرین باشد. اما کدام گاز‌ها سمی‌اند؟

یک سناریو مسمومیت به دلیل گازگرفتی ناشی از استفاده از وسایل گرمایشی است. مسعود نوفرستی رئیس رئیس کارگروه ملی پیشگیری از مرگ‌های خاموش درباره این احتمال به رسانه‌ها گفته بیشترین گازگرفتگی را در دی و بهمن که دمای هوا پایین است، اتفاق می‌افتد و دلیل آن «جانمایی نامناسب، اختلال در عملکرد کارایی موتورخانه، نشت منواکسید کربن» است.

اگرچه گاز منو اکسید کربن اصلی‌ترین عامل مسمومیت گازی در فصل سرما به دلیل نبود تهویه مناسب یا بسته بودن دودکش‌هاست، اما این فرضیه با داده‌های مساله همخوانی ندارد. گاز منواکسید کربن به قاتل بی‌صدا معروف است، چون بی‌رنگ و بی‌بوست. دانش‌آموزان مدارس قم عموما گفته‌اند که ابتدا بویی شبیه به بوی ماهی گندیده یا بوی میوه فاسد را استشمام کردند و بعد دچار سرگیجه و تهوع شده‌اند.

آتش‌نشانی قم: مسمومیت شاید از گازی باشد که بررسی آن در وظایف ما نیست

از سوی دیگر این فرضیه به طور قاطع از سوی سازمان آتش‌نشانی استان قم رد شده است. علی زندیه معاون فنی سازمان آتش‌نشانی استان قم در گفتگو با رویداد۲۴ اذعان کرده که در بررسی‌های این سازمان در ۵۰۰ مدرسه طی یک عملیات فشرده به این نتیجه رسیده‌اند که گاز مونواکسید کربن و هیدروژن سولفید به هیچ وجه عامل مسمومیت نبوده است.

زندیه گفته هفته گذشته تقریبا تمام مدارس شهر را دستگاه‌هایی که در اختیار داشته‌اند و قادر به تشخیص گاز منو اکسید کربن و هیدروژن سولفید بوده بررسی کرده‌اند و هیچ یک از این گاز‌ها توسط دستگاه‌ها تشخیص داده نشده‌اند.

او گفته تنها در چهار یا پنج مدرسه، در موتورخانه‌ها دستگاه‌ها نشتی این گاز‌ها را به مقدار کم شناسایی کرده‌اند، اما این نشتی در هیچ فضای آموزشی شناسایی نشده است. به گفته زندیه، در مرحله بررسی، فضا‌ها را به صورت ایزوله و آزمایشگاهی در آورده‌اند و موتورخانه‌ها با بیشترین قدرت و توان در یک مدت زمان طولانی فعالیت کرده‌اند. طی فاصله زمانی صبح تا شب، هفت هشت بار نمونه‌برداری انجام شده، اما هیچ گاز سمی شناسایی نشده است.

زندیه گفته پرونده مسمومیت گازی مدارس از این به بعد از حیطه کاری سازمان آتش‌نشانی خارج شده و بررسی‌های بعدی منوط به آزمایش‌های پزشکی قانونی است. «آن‌ها باید با نمونه‌برداری خونی نتیجه را تشخیص بدهند؛ شاید یک گاز یا ترکیب چند گاز عامل مسمومیت بوده باشند. شاید گاز‌های دیگری عامل مسمومیت بوده‌اند که در شرح وظایف ما نیست.»

او در مورد ماهیت احتمالی این گاز و نحوه تشخیص آن گفته: دستگاه‌هایی برای تشخیص این گاز‌ها وجود دارد، اما در اختیار سازمان آتش‌نشانی نیست. برای مثال زمان جنگ گاز‌های دیگری مانند گاز خردل یا اشک آور عامل مسمومیت بودند که به نوعی از حیطه کاری ما خارج است. در این مرحله مدیریت بحران و پدافند غیرعامل باید به موضوع ورود کند.

مسمومیت قم ناشی از سلاح شیمیایی است؟

برخی انواع سلاح شیمیایی هم ممکن است عامل ایجاد علائمی شود که در دانش‌آموزان دیده شده است. با توجه به احتمال امنیتی و خرابکاری بودن عامل مسمومیت که روزهای نخست مقامات عالی‌رتبه استان مطرح کردند، این عامل را نباید نادیده گرفت. سلاح شیمیایی که در جنگ‌ها استفاده می‌شود می‌تواند به صورت جامد، مایع یا گاز باشد و از طریق تماس با پوست یا استنشاق جذب بدن شود.

عموم سلاح‌های شیمیایی توسط موشک، فشنگ، مین یا راکت ذخیره و در یک فضا نشر داده می‌شوند. در نتیجه برای نشر چنین موادی باید حتما یک انفجار صورت بگیرد. اما در مواردی از مخازن پاشنده یا اسپری هم می‌توان برای نشر سلاح‌های شیمیایی استفاده کرد. گاز‌های اعصاب که جزو خطرناک‌ترین سلاح‌های شیمیایی اند در دسته‌ای قرار می‌گیرند که با ابزار‌های مه‌پاش هم قابل انتشارند. با این حال هیچ تایید موثقی برای این مسئله هم وجود ندارد.