سپاه پاسداران انقلاب اسلامی چرا و چگونه تشکیل شد؟ | نخستین فرماندهان سپاه چه سرنوشتی پیدا کردند؟

رویداد ۲۴| روح انگیز درّی: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در دوم اردیبهشت سال ۱۳۵۸ تاسیس شد. نهادی نظامی که حتی نامش در متن قانون اساسی نیز آمده و فلسفه تشکیل و وظایفش یک اصل از قانون اساسی را به خود اختصاص داده است.

در اصل ۱۵۰ قانون اساسی تاکید شده است که «سپاه پاسداران انقلاب اسلامی که در نخستین روز‌های پیروزی این انقلاب تشکیل شد، برای ادامه نقش خود در نگهبانی از انقلاب و دستاورد‌های آن پابرجا می‌ماند. حدود وظایف و قلمرو مسئولیت این سپاه در رابطه با وظایف و قلمرو مسئولیت نیرو‌های مسلح دیگر با تاکید بر همکاری و هماهنگی برادرانه میان آنها به وسیله قانون تعیین می‌شود».

در آغازین روز‌های پس از انقلاب و تشکیل کمیته‌های انقلاب، دولت موقت که موافق استقلال عمل کمیته‌های انقلاب نبود و به فکر ایجاد نیرویی تحت عنوان گارد ملی و تحت نظر خود افتاد. بر همین اساس، با پیشنهاد مهدی بازرگان رئیس دولت موقت، حجت‌الاسلام حسن لاهوتی حکمی از امام برای تأسیس این نیرو دریافت می‌کند و ابراهیم یزدی هم از سوی دولت موقت مأمور همکاری با لاهوتی شد.

محسن رفیق دوست در بخشی از خاطرات خود درباره تشکیل سپاه می‌گوید: اوایل اسفند - احتمالاً ۹ اسفند - آیت‌الله بهشتی که برای دیدار حضرت امام به مدرسه علوی آمده بود مرا صدا زد و گفت: «حاج محسن، حضرت امام الان حکم تشکیل سپاه پاسداران را زیر نظر دولت موقت به آقای لاهوتی دادند، بهتر است شما هم در این سپاه باشی. بلافاصله به محل جلسه در پادگان عباس‌آباد رفتم. وارد اتاق شدم. دیدم عده‌ای از آقایان ازجمله دانش منفرد آشتیانی، غلامعلی افروز، ابراهیم سنجقی، علی‌محمد بشارتی، مرتضی الویری و چند نفر دیگر حضور دارند. آقای تهرانچی و آقای هاشم صباغیان هم از طرف دولت موقت آمده بودند. کاغذی برداشتم و روی آن نوشتم بسم الله الرحمن الرحیم - سپاه پاسداران انقلاب اسلامی تشکیل شد: ۱. محسن رفیق‌دوست. بقیه هم‌اسم‌هایشان را نوشتند و سپاه پاسداران تشکیل شد. هفت نفر به‌عنوان شورای فرماندهی انتخاب شدند. آقای دانش آشتیانی شد فرمانده سپاه، آقای غلامعلی افروز مسئول امور پرسنلی، آقای محمدعلی بشارتی مسئول اطلاعات، آقای الویری مسئول روابط عمومی و من هم مسئول تدارکات شدم.»

وظیفه اصلی سپاه پاسداران چیست

بنابر قانون اساسی ایران، سپاه پاسداران برای پاسداری از نظام سیاسی جمهوری اسلامی کشور در نظر گرفته شده است. سپاه پاسداران نقش خود را در حفاظت از حکومت اسلامی و همچنین جلوگیری از مداخله و کودتای خارجی توسط ارتش یا «جنبش‌های انحرافی» قرار می‌دهد

ایده تشکیل سپاه پاسداران متعلق به چه کسی بود؟ از روایت رفیق و دوست یزدی تا کتاب خاطرات تاریخ شفاهی انقلاب

جواد منصوری در کتاب تاریخ شفاهی تأسیس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی آورده است که «نقش رهبران و سران مبارزه در این میان بیشتر از همه خودنمایی می‌کند و از بین آنها باید از آیت‌الله سیدمحمد حسینی بهشتی نام برد که برای اولین‌بار طرح ایجاد یک نیروی نظامی را مطرح ساخت.»

سیدکاظم موسوی بجنوردی رهبر و بنیانگذار حزب ملل اسلامی که حدود ۱۳ سال در زندان‌های رژیم پهلوی بود نیز در خاطرات خود به رایزنی و ملاقات با دوستانش درباره ایجاد بازوی سیاسی و نظامی در روز‌های اول انقلاب اشاره کرده است. محسن رفیق‌دوست هم گفته است: «فکر تشکیل نیروی متشکل نظامی برای ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی، اولین‌بار به وسیله شهید محمد منتظری مطرح شد.» رفیق‌دوست حتی می‌گوید که منتظری قبل از پیروزی انقلاب و پیش از آنکه امام وارد ایران شود، در فکر تشکیل یک نیروی مسلح بود. در خاطرات و گفته‌های بسیاری از فعالان سیاسی و انقلابیون فکر ایجاد یک بازوی نظامی برای حفاظت از انقلاب مورد توجه قرار گرفته است.

ابراهیم یزدی معاون نخست‌وزیر در امور انقلاب در مصاحبه‌ای گفت: «پیشنهاد دادم نیروی مسلحی از همین جوانان داوطلب که در جریان انقلاب بودند، تشکیل شود... از سوی دیگر مردم در جریان انقلاب مسلح شده بودند و گهگاهی این وسیله در بین برخی از آنها به‌عنوان ابزار استفاده می‌شد. برخی‌ها هم بلد نبودند از آن سلاح‌ها استفاده کنند و حوادث ناگواری را به بار می‌آوردند. همه اینها دست به دست هم داد تا ما به فکر ایجاد یک نیرو و آموزش و هدایت و جهت‌دار کردن فعالیت‌های جوانان باشیم.»

دولت موقت در ابتدا نام نیروی نظامی مورد‌نظر خود را «گارد ملی» گذاشته بود، اما یزدی گفت: «من از گارد ملی خوشم نمی‌آمد، زیرا آن را در شأن جمهوری اسلامی نمی‌دانستم، لذا عنوان سپاه پاسداران را برگزیدم.» وی درخصوص نحوه شکل‌گیری و افراد مؤثر در تأسیس بازوی نظامی دولت موقت نیز گفت: «در مرحله اول افرادی با من همکاری کردند. اول آقای توسلی و معاون وزارت کشور بود. فکر می‌کنم فردی به نام کرمانی هم آمد و چارت اولیه را کشید. قرار بود زیر نظر معاون نخست‌وزیری یک شورای پنج نفره به‌عنوان مسئولان سپاه انتخاب شود. نماینده‌ای از دولت، نماینده‌ای از دادستان کل، نماینده‌ای از وزارت کشور، نماینده‌ای از ستاد ارتش و نماینده‌ای از رهبر انقلاب. انتخاب هر یک از این افراد دلیل داشت. انتخاب نماینده رهبر برای این بود که با رهبری هماهنگی به عمل بیاورد... پس از نهایی شدن طرح، آن را به دولت ارائه دادیم و دولت آن را تصویب کرد.»

هدف از تاسیس سپاه چه بود؟

هدف از تشکیل این نهاد نیز کنترل شهر‌ها و روستاها، برای جلوگیری از تحریک، جلوگیری از حمله به موسسات دولتی و ملی و مراکز عمومی و سفارتخانه‌ها، جلوگیری از رسوخ مخالفان جمهوری اسلامی در داخل صفوف مردم، اجرای دستور دولت موقت و اجرای احکام دادگاه‌های اسلامی، ذکر شده بود

تشکیل سپاه و ادغام ۴ گروه مسلح در نیمه نخست سال ۱۳۵۸

بعد از طرح ایده سپاه شکل، گرو‌های دیگر نیز تشکل‌های جداگانه‌ای را با عنوان «حفاظت مسلحانه از انقلاب اسلامی» به وجود آوردند. یکی از این تشکل‌ها در پادگان جمشیدیه تهران و با حضور جواد منصوری، عباس آقا زمانی (ابو شریف)، عباس دوزدوزانی و ابراهیم حاج محمد زاده تشکیل شد و رابط این گروه با شورای انقلاب آیت الله موسوی اردبیلی بود.

گروه دیگر هم، گارد دانشگاه بود که زیر نظر محمد منتظری اداره می‌شد. این گروه که در ارتباط با شهید بهشتی بود، از افرادی که در فلسطین آموزش چریکی دیده بودند تشکیل می‌شد و در کنار آنها برخی افسران ارتش مانند شهید کلاهدوز، شهید نامجو و کتیرایی را نیز برای آموزش نیرو‌ها به کار گرفت.

حدود ۴ گروه مسلح با یک هدف مشترک به نام حراست از انقلاب شکل گرفته بود که هرکدام از آنها حفاظت از انقلاب اسلامی را وظیفه خود می‌دانستند، اما بروز اختلافات و اصطکاک بین آنها اجتناب ناپذیر می‌نمود؛ لذا ضرورت ادغام این تشکل‌ها و تشکیل یک سازمان منسجم بیش از پیش احساس می‌شد. بنابراین، نمایندگانی از این چهار گروه در جلسه‌ای گرد هم می‌آیند و می‌پذیرند که با یکدیگر ادغام‌شده و سازمانی منسجم و یکپارچه را به وجود بیاورند تا به‌وسیله آن بتوان به اوضاع امنیتی کشور سر و سامانی داد.

پس از آن گروه سه نفره‌ای متشکل از محسن رضایی، محین رفیقدوست و عباس دوزدوزانی در اواخر فروردین ماه سال ۵۸ در قم نزد امام می‌روند و با توجه به مشکلاتی که سپاه با دولت موقت داشت، استدلال می‌کنند که سپاه باید زیر نظر شورای انقلاب اداره شود. حضرت امام هم در این دیدار ضمن پذیرش این درخواست، دستور تشکیل یک سازمان منسجم و مکتبی را صادر می‌کند و هاشمی رفسنجانی از طرف شورای انقلاب به عنوان نماینده برای پیگیری کار‌های سپاه انتخاب می‌شود.

در پی این فرمان، همان گروه ۱۲ نفره اساسنامه سپاه پاسدارن انقلاب اسلامی را در ۹ ماده و ۹ تبصره تهیه و تصویب می‌کند و به دنبال آن شورای انقلاب حکم اعضای شورای فرماندهی سپاه را ابلاغ در تاریخ دوم اردیبهشت ۵۸ طی اطلاعیه‌ای شروع به کار سپاه را اعلام می‌کند.

اولین شورای فرماندهی سپاه پاسداران چه کسانی بودند؟

بر این اساس اولین شورای فرماندهی سپاه پاسداران متشکل از جواد منصوری به سمت فرمانده و عضو شورای فرماندهی، عباس آقا زمانی (ابوشریف) به سمت مسئول واحد عملیات و عضو شورای فرماندهی، علی محمد بشارتی و بعد‌ها محسن رضایی به سمت مسئول اطلاعات و تحقیقات و عضو شورای فرماندهی، سید اسماعیل داودی به سمت مسئول اداری و مالی، محسن رفیق‌دوست به سمت مسئول تدارکات و مرتضی الویری به سمت مسئول روابط عمومی تشکیل می‌شود.

خبرگزاری تسنیم در گزارش درباره فعالیت‌های سپاه در مرداد سال ۱۳۵۸ یعنی در نخستین ماه‌های تشکیل نوشته است: «در این برهه زمانی سپاه با اینکه سازمانی نوپا و متشکل از جوانان انقلابی بود، فعالیت‌های خوبی در دفاع از انقلاب و مقابله با ناامنی‌ها از خود نشان می‌دهد، از جمله مقابله با قائله‌های تجزیه‌طلبانه و ضد انقلاب در خوزستان و کردستان و مقابله با عوامل نفوذی در دستگاه‌ها و نهاد‌های انقلابی و کشور. اقدامات سپاه تا حدی چشمگیر بود که حضرت امام در ۲۹ مرداد سال ۵۸ زمانی که عده‌ای از اعضای شورای فرماندهی سپاه برای ارائه گزارش به حضرت امام به شهر قم می‌روند، امام خمینی در تجلیل از اقدامات پاسداران می‌فرمایند: «من از سپاه راضی هستم و به هیچ وجه نظرم از شما برنمی‌گردد. اگر سپاه نبود، کشور هم نبود. من سپاه پاسداران را بسیار عزیز و گرامی می‌دارم. چشم من به شماست. شما هیچ سابقه‌ای جز سابقه اسلامی ندارید. سلام مرا به همه برسانید. من از همه شما متشکرم. من به همه دعا می‌کنم.» (صحیفه امام، ج ۹ ص ۳۱۴)».

نخستین فرمانده سپاه چه کسی بود؟

جواد منصوری نخستین فرمانده سپاه بود که دوم اسفندماه ۵۸ زمانی که بنی‌صدر فرمانده کل قوا می‌شود، روز بعدش منصوری از فرماندهی سپاه استعفا می‌دهد. معاونت فرهنگی و کنسولی وزارت امور خارجه، سفارت ایران در پاکستان، ریاست مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه و سفارت ایران در چین از جمله مسئولیت‌های او بعد از فرماندهی سپاه است.

پس از طی دوره ۱۰ ماهه فرماندهی منصوری، عباس دوزدوزانی فرماندهی سپاه را به مدت ۳ ماه بر عهده می‌گیرد، اما او هم به دلیل مخالفت‌های رئیس جمهور وقت، استعفا می‌دهد و از این مسئولیت کنار می‌رود. دوزدوزانی بعد‌ها در کابینه شهد رجایی به عنوان وزیر ارشاد منصوب می‌شود و پس از آن به عنوان نماینده مردم تبریز و تهران در مجلس انتخاب می‌شود و در دوران اصلاحات به ریاست شورای شهر تهران و معاونت وزیر علوم می‌رسد.

ابوشریف فرمانده معروف سپاه چه کسی بود

فرمانده بعدی سپاه عباس آقا زمانی معروف به ابو شریف بود که در تاریخ ۲ خرداد ۱۳۵۹ طی حکمی از سوی ابوالحسن بنی‌صدر فرمانده وقت کل قوا به فرماندهی سپاه پاسداران منصوب شد، اما کمتر از یک ماه بعد در تاریخ ۲۷ خرداد ۱۳۵۹ استعفا کرد.

فرماندهی و بنیان‌گذاری واحد عملیات سپاه، فرماندهی کل سپاه پاسداران، سفارت جمهوری اسلامی ایران در پاکستان، نمایندگی قائم‌مقام وقت رهبری در امور افغانستان از جمله مسئولیت‌های ابوشریف بوده است.

پس از استعفای ابوشریف، بنی‌صدر در تاریخ ۲۲ تیر ۵۹ حکم فرماندهی سپاه را برای مرتضی رضایی صادر می‌کند. اما رضایی حکم صادره از سوی بنی صدر را فاقد اعتبار دانشت و خواستار صدور حکم فرماندهی از سوی حضرت امام شد. در تاریخ ۲۸ تیرماه ۵۹ این حکم به تأیید حضرت امام می‌رسد و ایشان در این تاییده نوشتند: «فرماندهی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی شما مورد تأیید است و لازم است با جدیت مواظبت کنید که احکام اسلام در سپاه پاسداران به مورد اجرا گذاشته شود.»

سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و فرماندهی ۱۶ ساله محسن رضایی

پس از مرتضی رضایی، شورای فرماندهی سپاه به دستور حضرت امام، ۳ نفر را برای فرماندهی سپاه انتخاب می‌کند. این سه نفر عبارت بودند از شهید محمد بروجردی، شید یوسف کلاهدوز و محسن رضایی.

به این ترتیب شورای فرماندهی سپاه محسن رضایی ۲۷ ساله را به عنوان فرمانده سپاه پاسدارن انقلاب اسلامی انتخاب می‌کند و محسن رضایی حدود ۱۶ سال فرماندهی سپاه را برعهده می‌گیرد، سال‌هایی که جنگ تحمیلی یکی از مهمترین مقاطع تاریخ انقلاب اسلامی هم در آن واقع است. وی پس از پایان ماموریتش در فرماندهی سپاه، با حکم مقام معظم رهبری به سمت دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام منصوب می‌شود.

سید یحیی صفوی معروف به رحیم صفوی در اواسط سال ۷۶ جایگزین محسن رضایی در فرماندهی سپاه می‌شود و ۱۰ سال فرماندهی کل سپاه پاسداران را عهده‌دار می‌شود و نهایتا پس از پایان دوره‌اش، با حکم مقام معظم رهبری به عنوان دستیار و مشاور عالی فرماندهی کل قوا در امور مرتبط با نیرو‌های مسلح منصوب می‌شود.

ساختار سازمانی سپاه چگونه است

ساختار فرماندهی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به شکلی است که در راس آن فرمانده کل قرار دارد. پس از او جانشین یا قائم مقام قرار می‌گیرد و سپس رئیس ستاد مشترک حائز اهمیت است که به‌طور مستقیم با فرمانده کل در بالا و با فرماندهان نیرو‌های پنج‌گانه در پایین مرتبط است. فرمانده کل سپاه مستقیماً توسط رهبری انتخاب می‌گردد و جانشین و فرماندهان ستاد مشترک و نیرو‌ها به پیشنهاد فرمانده کل و با تصویب و حکم رهبری انتخاب می‌شوند.

فرمانده سپاه در زمان آغاز جنگ تحمیلی که بود؟

مرتضی رضایی نخستین فرمانده سپاه در دوران آغاز جنگ ایران و عراق بوده است. او از ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۰ به‌عنوان دومین فرمانده کل سپاه پاسداران فعالیت می‌کرد. از ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۰ به‌عنوان دومین فرمانده کل سپاه پاسداران فعالیت می‌کرد. رضایی از ۱۳۶۲ تا ۱۳۶۳ فرمانده قرارگاه رمضان بود، در فاصله سال‌های ۱۳۷۲ تا ۱۳۸۵ ریاست سازمان حفاظت اطلاعات سپاه پاسداران را برعهده داشت و از ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۷ نیز جانشین فرمانده کل سپاه پاسداران بود. وی در فاصله سال‌های ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۲ به‌عنوان رئیس هیئت مدیره بنیاد تعاون سپاه پاسداران فعالیت می‌کرد.

نخستین فرمانده شهید سپاه پاسداران که بود؟

نخستین فرمانده شهید سپاه پاسداران انقلاب اسلامی کشور که پیش از آغاز رسمی جنگ تحمیلی، در شهر مهران به شهادت رسید. خبرگزاری ایسنا در گزارشی درباره او نوشته است: «هنوز جنگ تحمیلی شروع نشده بود که شنبه‌ای عازم مهران شد، زیرا دشمن در منطقه مرزی مهران تحرکاتی را آغاز کرده بود و منطقه ناامن شده ناامن شد.

محمدتقی قاسمی از فرماندهان و پیشکسوتان تیپ ۱۱ امیرالمومنین (ع) ایلام در زمان دفاع مقدس، در خصوص این شهید اظهار کرد: زمانی که دشمن غافلگیرانه مناطق مزری را مورد تهاجم قرار داد، شنبه‌ای خود پشت قبضه خمپاره انداز قرار گرفت و به سمت دشمن آتش گشود این حرکت از جانب شخصی که سمت فرماندهی را داشت سبب شد نیرو‌ها بدون ترس در کنار او به دفاع بپردازند. زمانی که جنگ هنوز شروع نشده بود دشمن در مرز‌های استان ایلام در حال ساخت جاده و ستون کشی و تجمع نیرو بود و این فرمانده شهید این تحرکات را به مرکز گزارش داد. قاسمی با تأیید اینکه شهید شنبه‌ای نخستین فرمانده شهید سپاه محسوب می‌شود، وصیت‌نامه ایشان را یک چراغ راه برای نسل امروز برشمرد و افزود: شهید همچنان که در وصیت‌نامه‌اش نوشته را خود را پیدا کرده است.

جوان‌ترین سردار سپاه کیست

از حسن باقری به عنوان جوان‌ترین سردار سپاه یاد می‌شود. ۳۴ سال پیش، برابر با نهم بهمن ۱۳۶۱ خورشیدی، غلامحسین افشردی، معروف به حسن باقری، جوان‌ترین فرمانده ایران در دوران جنگ هشت ساله ایران و عراق در فکه به شهادت رسید. از او به عنوان بن‌بست شکن در این عرصه نام می‌بردند. وی پایه‌گذار سازمان رزم سپاه بود

قدرت سپاه پاسداران چقدر است

طبق رده‌بندی گلوبال فایر پاور، «ایران در رده چهاردهمین قدرت نظامی بزرگ جهان قرار گرفته است.» همین رسانه نوشته «سپاه با استعدادی که در جنگ‌های غیر متعارف و غیرمتقارن از خود نشان داده، می‌تواند منافع آمریکا را به گونه‌ای به خطر بیندازد که هیچ یک از نیرو‌های نظامی متعارف ایران نمی‌توانند.»

نشنال اینترست رسانه آمریکایی در گزارشی سپاه پاسداران را قدرت اصلی در ایران خوانده و نوشته «این نهاد بیش از هر سازمان دیگری برای آمریکا خطرناک است.» این رسانه آمریکایی در یادداشتی به قلم مارک اپیسکوپس نوشته «سپاه پاسداران سال‌ها آموزش دیده تا بتواند ضرباتش به آمریکا را به جایی وارد کند که بیشترین صدمه را وارد کند.»

تروریستی اعلام کردن سپاه پاسداران

وزارت خزانه‌داری آمریکا در اکتبر ۲۰۱۷ سپاه پاسداران را در فهرست گروه‌های تروریستی خود قرار داد. این وزارتخانه از این جهت برای آمریکا اهمیت دارد که نقش مدیر ارشد مالی دولت فدرال ایالات متحده آمریکا را بازی می‌کند؛ همچنین وزیر خزانه‌داری به عنوان مشاور اصلی رئیس‌جمهور ایالات متحده آمریکا در مورد تمام مسائل مربوط به سیاست‌های اقتصادی و مالی فعالیت می‌کند.

اقدام وزارت خزانه داری آمریکا در دوره استیو منوچین رخ داد و دو سال پس از تصمیم وزارت خزانه‌داری، دولت آمریکا در ۱۵ آوریل ۲۰۱۹ رسما نام سپاه پاسداران را وارد لیست سازمان‌های تروریستی قراد داد و همین اقدام شروع یک درگیری نظامی آشکار بین ایران و آمریکا بود؛ درگیری‌هایی که از خلیج فارس گرفته تا عراق و سوریه را شامل می‌شود و اوج آن هم در دوره دونالد ترامپ بود.

این رسانه به تاسیس سپاه در سال ۱۳۵۷ اشاره کرده و نوشت: «آیت الله خمینی رهبر فقید انقلاب ایران برای جلوگیری از بروز کودتا توسط ارتشی که بدنه آن به حکومت پهلوی تعلق داشت، این واحد را تحت عنوان سپاه پاسداران انقلاب اسلامی تاسیس کرد. در حالی که نیرو‌های نظامی ایران مسئول دفاع از کشورند، سپاه به عنوان یک واحد نظامی مردمی مسئول دفاع از انقلاب در برابر اپوزیسیون داخلی است. جنگ ایران و عراق فرصت مناسبی برای تغییر برند این واحد نظامی در ایران به عنوان یک بازیگر منطقه‌ای بود.»