کمتر از ۳۰ قلاده تا انقراض | آخرین وضعیت یوزهای آسیایی در ایران

رویداد۲۴| آهو نیست، اما چشمان زیبا و درخشانی دارد. به قدرتمندی پلنگ نیست، اما سرعت زیادی دارد. او یوزپلنگ آسیایی است؛ گونه‌ای منحصر‌به‌فرد با خال‌های سیاه «تو پُر» و خط اشک سیاه‌رنگ در دو طرف صورت. «یوزپلنگ آسیایی» روزگاری در نقاط مختلف قاره کهن پراکنده بود، اما مدتی است که زیستگاهش به ایران محدود شده. این روز‌ها حتی کمتر از ۳۰ قلاده از آن در ایران شناسایی شده و در لبه پرتگاه انقراض است. شش قلاده از این یوز‌ها در مرکز تکثیر در اسارت در منطقه حفاظت شده توران نگهداری می‌شوند.

ملاقات خبرنگاران محیط زیست در سفر به توران با حضور در فرهنگسرای کومش، تماشای آثار هنرمندان از گونه‌های جانوری به‌ویژه گونه‌های در معرض انقراض در ایران و دیدن فیلم مستندی درباره یوزپلنگ آسیایی آغاز شد؛ فیلمی تاثر برانگیز که نشان داد، چگونه زیستگاه این گونه ارزشمند کوچک و کوچک‌تر می‌شود و یوز‌های شناسایی شده به کام مرگ می‌روند.

شب را در بسطام سپری کردیم. فردا روز موعود بود؛ روز بازدید از سایت تکثیر یوز در اسارت توران. صبح به پاسگاه محیط بانی «دلبر» رفتیم تا از سایت تکثیر یوز در اسارت بازدید کنیم؛ محلی که میزبان یک یوز نر به نام «فیروز» و پنج یوز ماده به نام‌های «دلبر»، «ایران»، «آذر»، «توران»، «ابریشم» است. به جز «فیروز» که از طبیعت زنده‌گیری شد، سایر یوز‌ها یا از متخلفان گرفته شده یا بدون مادر پیدا شده بودند.

حضور در سایت تکثیر در اسارت پروتکل خاصی دارد. در گروه‌های چهارنفره باید سوار خودرو می‌شدیم و پس از طی مسافتی به سایت می‌رسیدیم. ما با علی شمس – مدیر سایت تکثیریوز در اسارت – همراه شدیم. او چهار سال در آفریقا در پروژه زیستگاهی کار و با دو سایت تکثیر یوز در اسارت همکاری می‌کرد.

شمس درباره یوز‌های در حال نگهداری در این سایت می‌گوید: «فیروز» به عنوان تنها یوز نر ۱۴ سال سن دارد. یوز‌های ماده شامل «دلبر» با ۱۵ سال، «ایران» با ۹ سال، «آذر» و «توران» (دو خواهر) ۳ سال و «ابریشم» ۲.۵ سال سن دارند.

او درباره امکان انتقال یک یوز نر دیگر به سایت تکثیر در اسارت برای جفت‌گیری می‌گوید: این سایت مشکل یوز نر دارد. ما یک یوز نر ۱۴ساله داریم که آخرین سال‌های عمر خود را سپری می‌کند. سیستم تکثیر در اسارت یوز به تعداد بیشتری از یوز نر وابسته است. با یک یوز نر شانس تکثیر یوز در اسارت بسیار پایین است، اما تصمیم‌گیری برای افزودن یوز نر به سایت بر اساس نتایج ارزیابی‌ها انجام می‌شود. اکنون تصمیمی برای این کار نداریم.

به گفته شمس یوزپلنگ‌های نر در دنیا تا آخرین لحظه عمر قابلیت بارورسازی دارند و متوسط عمر آنها ۱۴ تا ۱۵ سال است ولی تنها فاکتورموفقیت در باروری کیفیت اسپرم نیست.

مدیر سایت تکثیر در اسارت یوز می‌افزاید: بر اساس آخرین ارزیابی انجام شده از اسپرم «فیروز»، این گونه هنوز امکان باروری دارد. «فیروز» با «ایران» سه سال قبل جفت‌گیری کرد که سه توله آن از جمله «پیروز» تلف شدند. برای ما مهم است که یک زادآوری که «فیروز» در آن نقش داشته باشد را ثبت کنیم سپس وارد مرحله بعدی شویم. چون استفاده از تک تک ژن باقیمانده یوزه اهمیت دارد.

«آذر» و «توران» و «ابریشم» به سن جفتگیری رسیدند

به گفته شمس «آذر» و «توران» بالغ شده‌اند و امسال آماده جفت‌گیری هستند و برای این دو و «ابریشم» برنامه دارند تا جفت‌گیری کنند البته هم یوز‌های ماده و هم یوز‌های نر بسیار انتخابگر هستند. احتمال اینکه یوز‌های نر و ماده همدیگر را انتخاب نکنند، بسیار زیاد است و این عامل، کار را محدود می‌کند.

او ادامه می‌دهد: یک ماه اول فصل جفت‌گیری (از اواخر مهرماه تا پایان زمستان) رفتار‌های یوز‌ها را ارزیابی می‌کنیم. به عنوان نمونه یوز نر چگونه اقدام می‌کند و ماده‌ها چه واکنشی دارند. ما بر مبنای آن تصمیم‌گیری می‌کنیم که پروسه کنونی را ادامه دهیم یا وارد مرحله استفاده از نر دیگری شویم.

مدیر سایت تکثیر یوز در اسارت می‌گوید: جفت‌گیری یوز در کل وابسته به فصل خاصی نیست، اما در فصول گرم به خاطر کاهش فعالیت عمومی، فعالیت جنسی هم کمتر می‌شود.

آخرین وضعیت «ایران» و «فیروز»

او درباره جفت‌گیری‌های «ایران» و «فیروز» می‌گوید: «فیروز» از سال ۱۴۰۰ جفت‌گیری‌های کاملی با «ایران» داشته است البته حداقل یک سال تلاشی برای باروری «ایران» نخواهیم کرد. معمولا شانس باروری یوز بعد از سن هفت سال به مرور کاهش پیدا می‌کند.

بیشتر بخوانید: جنسیت دو یوز آسیایی مشخص شد

شمس با بیان اینکه نمی‌توان به‌طور قطع گفت که «ایران» دیگربارور نمی‌شود، تصریح می‌کند: اقدامات پزشکی زیادی برای «ایران» انجام شده که روی باروری آن تاثیر گذاشته است که از جمله آنها به سزارین می‌توان اشاره کرد.

در مسیر عده‌ای کارگر مشغول کار هستند. به گفته شمس قرار است «بافر (فنس) الکترونیک» برای کنترل نزدیک شدن انسان یا گونه دیگری مثل پلنگ به سایت تکثیر یوز در اسارت نصب می‌شود تا آسیبی به این یوز‌ها نرسد.

همانگونه که در دل زیستگاه توران در حال پیش‌روی هستیم، متوجه می‌شویم ارتباطمان با دنیای خارج از این مکان قطع شده است! هیچ تلفن همراهی آنتن ندارد! شمس می‌گوید: از پنج سال پیش قرار است اینجا دکل بزنند. با هزار رایزنی قرار شده که امسال یک دکل بزنند. آماده‌سازی بستر دکل را هم خودمان انجام می‌دهیم.

او درباره اقدامات دیگر انجام شده در یک سال اخیر می‌گوید: از نظر اصولی و علمی یک سال است که پروژه را آغاز کرده‌ایم. سال‌های قبل از آن اقداماتی بر مبنای یک دانش اولیه انجام شده و آزمون و خطا بود البته با تمام مشکلات حداقل یک زادآوری در سال ۱۴۰۱ داشتیم. بر اساس آمار‌های موجود ۱۵ درصد یوز‌های ماده در شرایط تکثیر در اسارت توانسته‌اند توله سالم به دنیا بیاوردند. پس ما جزو موفق‌ها بوده‌ایم.

به گفته شمس از نظر تجربه کشور آفریقای جنوبی و از نظر علمی آمریکا و کشور‌های اروپایی مانند آلمان در زمینه تکثیر یوز در اسارت موفق‌ترعمل کرده‌اند.

او تاکید می‌کند: باید تلاش کنیم شرایط تکثیر در سیستم کنترل شده بسته را به سیستم نیمه طبیعی تغییر دهیم و کمترین مداخله را داشته باشیم.

مدیر سایت تکثیر یوز در اسارت درباره اقدامات انجام شده در یک سال گذشته اظهار می‌کند: اولین ارزیابی را سال گذشته برای ارایه طرح بهسازی سایت تکثیر یوز در اسارت انجام دادیم. از دو منظر به موضع تکثیر در اسارت و فعالیت‌های انجام شده نگاه کردیم؛ یکی سایت تکثیر و دیگری مدیریت بهره‌برداری بود. بررسی‌های ما نشان داد که مدیریت بهره‌برداری بسیار مهم‌تر از ساختار است یعنی عملکرد ساخنار با ایجاد تغییرات جزیی خیلی افزایش یافت ولی در صورت نبود سیستم مدیریت یکپارچه به موفقیت نمی‌رسیم.

رصد شبانه‌روزی رفتار یوز‌ها

او اضافه می‌کند: یکی از تغییرات ایجاد شده در سیستم مدیریتی مربوط به رفتارشناسی است که به صورت جدی پیگیری می‌شود. رفتار یوز‌ها به‌صورت شبانه روزی رصد و ثبت می‌شود؛ کاری که پیش از این انجام نمی‌شد. هوش مصنوعی را هم به کار خواهیم گرفت.

مدیر سایت تکثیر یوز در اسارت ادامه می‌دهد: ما در ارزیابی صورت گرفته نزدیک به ۱۰۰ مورد اصلاح ساختاری و بیش از ۱۵۰ مورد اصلاح مدیریتی داشتیم. در نتیجه امسال به احتمال زیاد نتیجه میگیریم البته در بلندمدت این وضعیت را بهتر می‌کنیم.

او می‌افزاید: اصلی‌ترین تفاوت انجام شده در سیستم مدیریتی، انجام ارزیابی‌های روزانه، هفتگی، ماهانه و سالانه رفتار یوز و تغذیه است و بر مبنای نتایج آنها عمل می‌کنیم.

به گفته شمس دامپزشک مقیم در سایت تکثیر در اسارت یوز وجود ندارد، چون به آن نیازی نیست. دکتر پیتر کالدول - دامپزشک اهل آفریقای جنوبی- به پروژه مشاوره می‌دهد و در صورت نیاز از دامپزشکان معتمد سازمان حفاظت محیط زیست استفاده می‌کنیم.

او درباره همکاری خود با پروژه یوز آسیایی می‌گوید: من حدود یک سال است که بدون هیچ درآمدی به عنوان مدیر سایت تکثیر یوز در اسارت فعالیت می‌کنم. از روز اول قرار بود، دستمزدی بدهند، اما ساختاری برای همکاری بخش خصوصی در این زمینه وجود نداشته است. سازمان حفاظت محیط زیست می‌گوید که، چون متخصص مستقل هستی، قراردادی نمی‌توانیم با تو ببندیم.

هنگامی که به سایت تکثیر یوز در اسارت می‌رسیم. ما را به پشت‌بام راهنمایی می‌کنند. بخش یوز ۱۲ هکتار است. هر کدام از یوز‌ها در محوطه جداگانه‌ای نگهداری می‌شوند. یوز‌های نر و ماده فقط در فصل جفت‌گیری به‌صورت مشخص در کنار هم قرار می‌گیرند. ماده‌ها همه از هم جدا زندگی می‌کنند.

نزدیک‌ترین یوز به ما «فیروز» است که ۱۰۰ متر فاصله دارد. «فیروز» مدام یک مسیر مشخص را می‌رود و بر می‌گردد. محیط بانان می‌گویند: یوز‌ها از حضور انسان دچار استرس شده‌اند! نزدیک شدن به یوز‌ها محال بود و فقط عکاسان اجازه داشتند از مسیر مشخصی وارد سایت شوند و بی‌صدا عکاسی کنند و برگردند.

تخصیص ۱۰ درصد از بودجه یوزپلنگ آسیایی به سایت تکثیر یوز در اسارت

به گفته شمس ۱۰ درصد بودجه تخصیص یافته برای یوزپلنگ آسیایی صرف مرکز تکثیر یوز در اسارت می‌شود. مهم‌ترین موانع برای این پروژه محدودیت نیروی انسانی و بودجه است. برای استفاده از نیروی انسانی متخصص بسیار محدودیت داریم؛ از محدودیت‌های امنیتی گرفته تا اجرایی. برای افزایش فضا به ۵۰۰۰ هکتار و ایجاد شرایط نیمه طبیعی نیزنیاز به تخصیص بودجه برای فنس‌کشی است.

امکانات جدید برای یوزها؛ از چیتاران تا جایگاه ویژه غذادهی

او امکانات یوز‌ها بعد از بهسازی را تشریح می‌کند و می‌گوید: سایت تکثیر یوزدر اسارت با بهترین استاندارد‌های دنیا تجهیز شده است مثل چیتاران که برای ورزش و فعالیت بدنی یوز‌ها طراحی شده است و یوز‌های ماده در این فضا در کنار هم قرار می‌گیرند. روابط اجتماعی همانند حریم شخصی برای یوز‌ها بسیار مهم است. یوز نیاز فعالیت بدنی دارد. جابجایی محدود علاوه بر آسیب جسمی به اندام‌ها مانند کلیه موجب کاهش احتمال جفت‌گیری می‌شود بنابراین روزانه یوز‌ها را ورزش می‌دهیم.

شمس با اشاره به بازوحشی‌سازی یوزپلنگ‌ها تاکید می‌کند: در بازوحشی‌سازی (Rewilding) یوز تلاش می‌کنیم یوز‌ها با کم‌ترین ارتباط با انسان با خوی وحشی باقی بمانند و یوز‌هایی که خوی وحشی آنها کاهش پیدا کرده است را بازوحشی‌سازی کنیم. به این معنی نیست که یوز به انسان حمله کند بلکه باید بتواند به‌درستی شکار کند و نسبت به رقبای خود مثل پلنگ و کفتار بازخورد درستی داشته باشد.

او نصب حایگاه ویژه غذادهی برای کاهش ارتباط مستقبم با حیوان، در‌های اتوماتیک به منظور کنترل جفتگیری و نصب دوربین‌های با زوم بالا را از دیگر امکانات تکثیر یوز در اسارت ذکر کرد.

به گفته او شرایط قبلی سایت تکثیر یوز در اسارت به گونه‌ای بود که حتی گردشگر یوز را نوازش می‌کرد.

زمانی که از پشت بام پایین آمدیم. تلاش کردم بی‌صدا از پشت به جایگاه نگهداری «فیروز» نزدیک شود. صدایی از پشت سر شنیدم که می‌گفت: خانم مهندس! خانم مهندس!.. اعتنا نکردم. چند قدم دیگر برداشتم… خانم مهندس! خواهش می‌کنم! … ایستادم. آخرین تلاشم برای دیدن یوز از نزدیک بی‌نتیجه ماند. وقتی برگشتم پویان بهنود – کارشناس پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی - را مقابلم دیدم؛ فردی که در شناسایی یوز‌ها تبحر دارد. از او خواهش کردم اجازه دهد از دور «فیروز» را ببینم ولی موافقت نکرد.

پس از گفت‌و‌گو با بهنود سوار خودرو شدیم و برگشتیم. گروهی بعدی وارد شدند. در محل استراحت محیط بانان در پاسگاه تازه مستقر شده بودیم که برق رفت و در ادامه آب!

دو ساعتی گذشت. برق آمد و پس از صرف ناهاری همراه محیط بانان و مدیران محیط زیست استان، نوبت نشست خبری شد.

سعید یوسف‌پور – مدیرکل حفاظت محیط زیست استان سمنان- در این نشست خبری می‌گوید: بقای یوز در گرو تامین منابع مالی و انسانی است. در غیر این صورت این گونه از بین می‌رود.

به گقته باقر نظامی - مدیر پروژه حفاظت از یوز آسیایی – طی شش ماه اول سال جاری ۵۰ میلیارد تومان برای تکثیر در اسارت تخصیص پیدا کرده است.

او می‌گوید: از سال ۹۸ تاکنون ۳۴ توله یوز متولد شده‌اند و ۱۰۰ درصد از یوز‌های ماده بارور شده‌اند. طی این مدت ۱۴ توله را از دست داده‌ایم.

پس از نشست راهی روستای قلعه‌بالا شدیم؛ روستایی که از نظر معماری شبیه ماسوله است و سقف خانه یکی، حیاط خانه دیگری. در هوایی مطبوع در یک بومگردی شب را به صبح رسانیدم.

ملاقات با یوزپلنگ آسیایی در قلب توران

صبح پس از صرف صبحانه راهی جاده میامی- عباس‌آباد رسیدیم؛ معبری که به جاده مرگ یوزپلنگ‌ها معروف است و از میان زیستگاه یوزپلنگ می‌گذرد و در آن طی چند سال اخیر ۱۳ قلاده یوزپلنگ به کام مرگ رفته‌اند. تامین روشنایی مسیر و فنس‌کشی از اقداماتی بوده است که از دولت سیزدهم آغاز شد. طی روز‌های اخیر فنس‌کشی از سر گرفته شده است.

به جاده رسیدیم. در نزدیکی فنس‌ها مستقر شدیم و یوسف‌پور درباره از سرگیری فنس‌کشی می‌گوید: در دولت قبل ۸ کیلومتر از این مسیر فنس‌کشی شد. قرار است هم سازمان حفاظت محیط زیست و هم وزارت راه و شهرسازی فنس کشی کنند. این کار در دو طرف جاده از سوی سازمان محیط زیست در مجموع به طول ۱۰ کیلومتر آغاز شده است. تعهد وزارت راه و شهرسازی نیز ۸ کیلومتر فنس‌کشی است.

بازدید از جاده عباس‌آباد – میامی مقصد آخر سفر ما به توران - زیستگاه مهم یوز آسیایی - بود، اما امید است که این معبر، نقطه پایانی بر زندگی هیچ یوزپلنگی دیگری نباشد.