زمین زیر پای کاشان لرزیده | یک زمین‌شناس: فرونشست تا سال ۱۴۲۰ در هزاران خانه‌ کاشان را خواهد زد 

رویداد۲۴| منیره چگینی - این روز‌ها خبر‌های زیادی از فرونشست زمین در شهر‌های مختلف کشور به گوش می‌رسد و تصویر نگران‌کننده‌ای از آینده شهر‌های کشور ارائه می‌دهد. کاشان یکی از شهر‌هایی است که بیشترین آسیب را دیده است و نگرانی‌ها از بروز فرونشست زمین در کاشان، تا سال ۱۴۲۰، نه‌تنها ادامه خواهد یافت، بلکه پیچیده‌تر، عمیق‌تر و ویرانگرتر از وضعیت فعلی خواهد شد.
چرا کاشان در حال فرونشست است؟  ریشه‌ی بحران، در برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی نهفته است. مهدی زارع، زمین شناس به رویداد٢۴ می‌گوید: «برداشت وسیع و بی رویه آب برای کشاورزی – به‌ویژه کشت پسته و گندم – و همچنین مصارف شهری، بسیار بیشتر از آن چیزی‌ست که طبیعت می‌تواند جایگزین کند.» به گفته او، سفره‌های آب زیرزمینی کاشان به‌شدت بیش از ظرفیت، برداشت می‌شوند و سطح آب در بسیاری از نقاط، هر سال چند متر پایین می‌رود.
این زمین شناس می‌گوید:کاهش بارش، افزایش دمای هوا و تبخیر بیشتر، چالش‌های دیگری هستند که فرونشست را تشدید می‌کنند. تغییرات اقلیمی، مانند کاتالیزوری عمل کرده‌اند که فشار مضاعفی بر منابع زیرزمینی وارد کرده‌اند. با خشکی بیشتر خاک و کاهش تغذیه طبیعی سفره‌ها، استخراج آب آسان‌تر، اما در عین حال خطرناک‌تر شده است.

زمین‌های کاشان مستعد فروپاشی‌اند 

ویژگی زمین‌شناسی کاشان، وضعیت را وخیم‌تر کرده است. زارع در ادامه اضافه می‌کند: رسوبات این منطقه – آبرفت‌های ضخیم و لایه‌های رس و سیلت – به‌شدت تراکم‌پذیر هستند. وقتی سطح آب زیرزمینی افت می‌کند، این لایه‌ها دچار فشردگی می‌شوند. فشردگی‌ای که به گفته کارشناسان، دائمی و برگشت‌ناپذیر است. تا زمانی که سطح آب بالا نیاید، این تراکم ادامه خواهد داشت، و به‌تدریج زمین را فرومی‌برد.
زارع علاوه بر این با اشاره به نرخ فعلی فرونشست در کاشان می‌گوید: نرخ فعلی فرونشست در برخی نقاط کاشان از ۱۵ سانتی‌متر در سال هم فراتر رفته است. به‌طور میانگین، این نرخ بین ۵ تا ۲۰ سانتی‌متر در نقاط مختلف نوسان دارد. انتظار می‌رود تا سال ۱۴۲۰، این نرخ یا ثابت بماند یا حتی افزایش یابد. تخلیه مستمر آب‌های زیرزمینی از بخش‌های مختلف سفره، باعث می‌شود مناطقی که پیش از این کمتر تحت تأثیر بودند، حالا درگیر فرونشست شدید شوند.

ترک‌های زمین در کاشان به زودی به بافت تاریخی می‌رسد 

این استاد دانشگاه معتقد است: شواهد فرونشست دیگر فقط به شکل داده‌های علمی نیست. ترک‌های عمیق، شکستگی‌های سطحی، و شکاف‌هایی که گاه تا چند متر عمق و عرض دارند، حالا در اطراف کاشان به وفور دیده می‌شوند. زارع هشدار می‌دهد که این شکاف‌ها ممکن است به جاده‌ها، ریل‌های قطار، خطوط لوله و ساختمان‌ها آسیب‌های جدی وارد کنند. بافت تاریخی کاشان، خانه‌ها و بنا‌های صنعتی، همگی در معرض آسیب‌اند.
دکتر زارع می‌گوید: «بخش‌های قابل توجهی از توان ذخیره‌سازی آب در سفره‌ها، تا سال ۱۴۲۰ به‌طور برگشت‌ناپذیر از بین خواهد رفت». آسیب به کانال‌های آب، چاه‌ها، لوله‌های فاضلاب و گاز، با فرونشست تشدید می‌شود. شبکه‌های زیرزمینی ترک می‌خورند، شکسته می‌شوند و تحویل و مدیریت آب را دشوارتر می‌کنند. از سوی دیگر، فشردگی خاک، ظرفیت ذخیره آب در آینده را کاهش می‌دهد.

بیشتر بخوانید: اصفهان پرریسک‌ترین شهر جهان از نظر فرونشست | ۱۴۰۹ یا ۱۴۱۵، آبخوان اصفهان تمام می‌شود | ۳هزار و ۶۰۰ حلقه چاه در اصفهان باید تعطیل شوند

او یکی از عواقب کمتر شناخته‌شده فرونشست را افزایش خطر سیل می‌داند و می‌گوید: وقتی سطح زمین پایین‌تر از کانال‌های زهکشی یا بستر رودخانه‌ها قرار بگیرد، آب باران دیگر نمی‌تواند به‌درستی تخلیه شود. در چنین شرایطی، حتی بارش‌های شدید و کوتاه می‌تواند منجر به سیلاب‌های ناگهانی شود.
زارع با این هشدار می‌افزاید: فرونشست، علاوه بر شهر، زمین‌های کشاورزی را نیز تهدید می‌کند. تغییر شیب زمین، قطع کانال‌های آبیاری و شکاف‌های سطحی، مزارع را به بیابان تبدیل می‌کنند. روند خشکسالی، از آنچه در مدل‌های اقلیمی پیش‌بینی شده بود، سریع‌تر و شدیدتر ظاهر می‌شود.
به گفته کارشناسان، گاهی فرونشست به‌طور غیرمنتظره‌ای شتاب می‌گیرد؛ وقتی لایه‌های رسی بحرانی فرو می‌ریزند یا سطح آب زیرزمینی از کم‌ترین سطح تاریخی خود عبور می‌کند. در چنین شرایطی، ممکن است در مدت کوتاهی، تخریب گسترده‌تری نسبت به سال‌ها فرونشست تدریجی اتفاق بیفتد.

بحران تمام‌عیار در راه است 

زارع تأکید می‌کند که تنها یک تحول سریع، عمیق و موفق در مدیریت منابع آب می‌تواند جلوی فاجعه را بگیرد. اگر نه، تا سال ۱۴۲۰ کاشان با خسارت گسترده به زیرساخت‌ها، افت برگشت‌ناپذیر منابع آب، شکاف‌های عمیق، خطر سیل و ترک‌های عمیق شهری روبه‌رو خواهد بود.
در حالی که کل منطقه شهری کاشان در حال فرونشست است، مخرب‌ترین اثر آن، شکاف‌های زمین است. ترک‌هایی که ممکن است چندین متر طول، عرض یا عمق داشته باشند و در برخی موارد کیلومتر‌ها امتداد یابند. این شکاف‌ها، به گفته زارع، دیگر محدود به مزارع یا حاشیه شهر نیستند. آنها در حال ورود به محله‌های مسکونی، مناطق صنعتی و مسیر‌های حیاتی زیرساختی هستند.
شکاف‌ها در حال عمیق‌تر شدن هستند. برخی از آنها از زمین‌های کشاورزی به نواحی مرکزی شهر رسیده‌اند. با ادامه روند کنونی، «زمین آسیب‌دیده» در سطح شهر گسترده‌تر خواهد شد. مناطق زیادی از شهر درگیر فرونشست تفاضلی می‌شوند، یعنی بخش‌هایی که نسبت به اطرافشان سریع‌تر یا بیشتر فرو می‌روند؛ وضعیتی که باعث پیچیدگی بیشتر در تعمیرات، خدمات شهری و حفظ ایمنی بنا‌ها می‌شود.

بیشتر بخوانید: تا سال ۱۴۰۹ اصفهان تبدیل به بیابان می‌شود | فرونشست با تاریخ اصفهان چه می‌کند؟ | ۴۵ برابر نرخ جهانی در اصفهان فرونشست داریم

خطوط لوله، به‌ویژه آب، گاز و فاضلاب، تحت فشار فرونشست خم می‌شوند، می‌شکنند یا نشتی پیدا می‌کنند. این موضوع خدمات شهری را مختل کرده و هزینه‌های تعمیر را بالا می‌برد. فرونشست تفاضلی می‌تواند تا صد‌ها هکتار از منطقه شهری را تحت تأثیر قرار دهد.
براساس پیش‌بینی‌ها، بین ۳۰ تا ۵۰ درصد از منطقه توسعه‌یافته کاشان، در صورت ادامه این وضعیت، تا سال ۱۴۲۰ به محدوده بحران وارد خواهد شد. هزاران ساختمان، به‌ویژه خانه‌های قدیمی که با استاندارد‌های مقاوم‌سازی طراحی نشده‌اند، ترک می‌خورند، کف آنها جابه‌جا می‌شود و ساختارشان به خطر می‌افتد.