تاملی دوباره بحران زیست محیطی ایران و راههای مهار آن

رویداد۲۴-قصه آلودگی هوای خوزستان را گویی پایانی نیست. در سال جدید نیز همچنان این خبرها در کانون نگاه رسانه ها نشسته است.« مدارس خوزستان به دلیل آلودگی هوا تعطیل شده اند. تصاویری که نشان می دهند آب شرب این مناطق به شدت خاک آلود است و تعداد زیادی از مردمان این استان با مشکلات تنفسی رو به رو هستند» لدرک عمق بحران زیست محیطی مناطقی مثل خوزستان نیازمند شناختی دقیق  از رابطه انسان و طبیعت است. این دو عنصر در گذرتاریخ و زمان، همواره در تعامل بوده اند و نتیجه تلخ اختلال در رابطه انسان و طبیعت باعث شده امروز شاهد محیط زیستی آلوده و بحرانی جهانی باشیم و انسان امروزی به دلیل بهره برداری بی رویه از طبیعت با مشکلات فراوانی روبه رو شود.

انسان مدرن امروز لاجرم باید دریابد که سلامت و امنیت او صرفاً در سایه وجود محیط زیست سالم و استاندارد امکان پذیر است . در میان عوامل متعدد دخیل در چرخه امنیت و نشاط زندگی بشر امروز، محیط زیست حرف اول را می زند. به همین میزان آسیب های وارده بر طبیعت زیان های جبران ‎ناپذیر بر زندگی و آسایش ملت ها تحمیل کرده است.

رابطه انسان و طبیعت، بحث امروز و دیروز نیست. حتی در همه ادیان بویژه متون دینی مسلمانان بر این مقوله تاکید فراوان شده است. خداوند در قرآن کریم اشاره می کنند که ما با طبیعت و جهانی رو به رو هستیم که زنده است و مدام انسانها را به حفظ مواهب و نعمت های طبیعی و خدادادی فرا می خواند. «هفت آسمان و زمین و هر که در آنهاست همه به ستایش و تنزیه خدا مشغولند و موجودی نیست در عالم جز آنکه ذکرش تسبیح و ستایش حضرت اوست و لیکن شما تسبیح آنها را فهم نمی‌کنید. همانا او بسیار بردبار و آمرزنده است.»(اسراء، آیه ی44)

حال این سوال به طور جدی مطرح می شود چرا بشر با وجود این تعامل و وابستگی میان او و طبیعت این گونه با بی مهری و خیره سری با طبیعت رفتار می کنیم؟ مگر جز این است که سرنوشت مثلث انسان، طبیعت و جهان هستی به هم تنیده شده است.

متاسفانه جامعه ایران، امروز سهمی سنگین از بحران های زیست محیطی را به خود اختصاص می دهد. چندی است و مناطقی از ایران کانون بزرگ بحران های زیست محیطی شده است از  مسأله ریزگردها در استانهای جنوبی تا خشک شدن بزرگترین حوزه آبی در شمال غرب کشور. ایران امروز در میان کمربندی از انواع بحران های  زیست محیطی قرار دارد که برخی منشأ داخلی و شماری دیگر سرچشمه خارجی دارند

هم اکنون پرونده سنگین بحران های محیط زیستی ایران، دستمایه اجلاس ها و تحقیقات بسیار در داخل و خارج شده است و در هر فصلی شاهد بروز و ظهور یکی از جلوه های تلخ این بحران های چند لایه هستیم. بی گمان در مجال اندک این مقاله نمی توان عوامل و متغیرهای دخیل این بحران ها را بازگو کرد اما برخی از مهم ترین عوامل این فاجعه دامن گستر را از نگاه می گذرانیم و در عین حال به برخی از راههای برون رفت از آن بویژه نقش نهاد دولت اشاره می کنیم.

چنان که از تحقیقات پژوهشگران حوزه محیط زیست پیدا است از میان دلایل مختلف بروز و ظهور بحران وقوع گرد و غبار ایران، ساختار اقلیمی و نیز بافت خاک آن نقش موثر دارد. اتفاقات زیادی در سالهای اخیر افتاده که دست به دست هم داده تا سرزمین بزرگ ایران با فرسایش عمیق خاک و نیز بروز بحران ریزگردها مواجه شود از میان این عوامل می توان به کاهش رطوبت خاک به دلیل پایین بودن میزان بارندگی ها نتیجتاً از میان رفتن چسبندگی ذرات خاک و نیز سوء مدیریت در منابع آب اشاره کرد.. افزون بر این عوامل  تأمین نشدن حقابه ی تالاب ها و احداث تأسیسات در مسیر سیلاب ها باعث شده اند تا بافت طبیعی در برخی از این مناطق از بین برود.

چنان که اغلب متخصصان حوزه محیط زیست تاکید دارند، عوامل خارجی نیز در ایجاد و گسترش این بحران دخیل هستند. از مهمترین عوامل خارجی می توان به ساخت سدهایی در ترکیه اشاره کرد که موجب خشکسالی در سوریه و عراق شده و در عین حال سبب فعال شدن کانون های گردوغبار زیادی در این دو کشور شده است که استانهای مرزی ایران را تحت تاثیر قرارداده است

در حال حاضر نوعی اتفاق نظر در باره ریشه ها و عوامل بحران زیست محیطی ایران وجود  دارد. مسئله و مناقشه اصلی بر سر راههای عبور یا کاهش این بحران است. بدون تردید برای بازگرداندن شرایط طبیعی به خاک باید کانون های مختلف بررسی شده و متناسب با نوع کانون بحران، برنامه ریزی و طراحی لازم انجام شود. تحقیقات مختلف کارشناسان حاکی از این است که برای مقابله با این پدیده نمی توان یک طرح کلی را تجویز کرد. در برخی مناطق درختکاری یا بوته کاری و در بخش های دیگر مالچ پاشی یا ایجاد بادشکن های مصنوعی را باید بکار گرفت و حتی در برخی مناطق تنها راه حل رساندن آب به نقاط آسیب دیده است.

شواهد حاکی از این است که در دولت های یازدهم و دوازدهم طرحهایی برای مقابله با این معضل در سالهای 1393 و 1394 اجرایی و سازمان محیط زیست نیز متولی اجرای این طرحها شده است

در میان نقاط بحران دیده سرزمین ایران، خوزستان وضعیت حادتری دارد به گونه ای که در پی طوفان کم سابقه و شدید گردوغبار در بهمن ماه سال 1395 شرایط زیست و زندگی در این استان بحالت کاملاً بحرانی درآمد، در اولین گام، هیأت دولت وزارت جهاد کشاورزی را مکلف به پیگیری پرونده این بحران کرد و همزمان طرحهای بلند مدت و کوتاه مدت تثبیت کانون های گردوغبار را تصویب کرد

در این مدت طرح بیابان زدایی و کاشت نهال با همکاری وزارت جهاد کشاورزی و سازمان محیط زیست، انتقال آب از کارون و مرطوب سازی مناطق جنوب شرق اهواز به عنوان مهمترین کانون گرد و غبار، هم چنین آبگیری تالاب های شادگان و هورالعظیم به عنوان راهکارهای کاهش دامنه بحران دنبال شده است.

از مهم ترین گام های ایران در این زمینه پیگیری ابعاد و ریشه های منطقه ای بحران خوزستان بود تا جایی که ایران موفق به جهانی کردن این مسأله شد و توانست با رایزنی های فراوان توجه سازمان ملل را برای رفع این معضل جلب کند. و نخستین کنفرانس بین المللی سازمان ملل تحت عنوان "مقابله با گردوغبار، چالش ها و راه حلهای عملی" در تیرماه سال 1396 به میزبانی ایران در تهران برگزار کند همایشی که در آن وزیران و نمایندگان 43 کشور جهان حضور پیدا کردند

طبق گزارش معصومه ابتکار رئیس سابق سازمان حفاظت محیط زیست ، در نشست تهران، رئیس‌جمهور راهبردی روشن ارائه کرد  روحانی حل معضلات محیط زیست را فقط با همکاری ممکن دانست و تأکید کرد که ‌باید سیاست برد- برد را در مسائل محیط زیست نیز در پیش گیریم و روشی را انتخاب کنیم که همه برنده باشند.

اما علیرغم تمامی تلاش های دولت یازدهم و دوازدهم در حل بحران گردو غبار و ریزگردها، شاهد نشانه هایی از ناهماهنگی در میان نهادها و دستگاههای دخیل هستیم. یکی از نشانه های این ناهماهنگی در ماجرای حذف بودجه مبارزه با ریزگردها دیده شد. البته یک  عضو کمیسیون برنامه و بودجه با رد این مباحث اعلام کرد که در برنامه و بودجه پیشنهادی دولت به مجلس شورای اسلامی تأمین بودجه مقابله با ریزگردها از صندوق توسعه ملی در نظر گرفته شده است و با مجوز رهبری 150 میلیون دلار اعتبار برای این طرح اختصاص پیدا کرده است.

به هر روزی تجربه جوامع مدرن و موفق در مهار بحران های زیست محیطی، حاکی از آن است که ، دولت به تنهایی نمی تواند بار سنگین بحران چند لایه محیط زیست را بردوش بکشد و برای موفقیت در این راه سخت لاجرم باید ضمن همسویی و اشتراک مساعی نهادها  و قوای مختلف  می بایست با استفاده از یک دیپلماسی فعال و سیاست خارجی منسجم بهره جست و ضروری است از همه فرصت ها برای تعامل با کشورهای منطقه و سازمان های بین المللی بهره گرفته شود. زیرا در ماجرای بحران های بزرگ مثل محیط زیست ، همکاری سازمان های بین المللی یک پشتوانه بزرگ است . این سازمانها همچنین از ابزارهای لازم برای اجبار و الزام دولت ها به پذیرش مسئولیت شان در قبال آلودگی محیط زیست برخوردار هستند  سازمانهای بین المللی دولت های منطقه را وادار می کنندطبق قواعد و کنوانسیون های بین المللی در تامین هزینه کاهش بحران شریک شده و نیز  رفتارهای عقلایی و منطقی در پیش بگیرند.

اکنون دولت جمهوری اسلامی در نقطه ای ایستاده است که می بایست به وضوح اهداف کوتاه مدت  و بلند مدت خود  را مشخص کند.. بی گمان  برای دستیابی به محیط زیست سالم، هوای سالم، نجات دریاچه ها و تالاب ها و ... نیاز است که نظام سیاسی توانایی ها و قابلیت های داخلی خود را بسنجد و توان و قابلیت خود را به گونه ای تنظیم و  طراحی کند که منافع کشور به شکل حداکثری حاصل شود