پیشینه مجله شارلی ابدو چیست و با چه دیدگاهی کاریکاتورهایش را منتشر می‌کند؟

رویداد۲۴ لیلا فرهادی: نشریه جنجالی «شارلی ابدو» فرانسه که مطالبی تند علیه مسلمانان منتشر می‌کند، این بار شماره ویژه‌ای منتشر کرده و آن را به ایران اختصاص داده است. در این شماره شارلی ابدو ۳۵ کاریکاتور برگزیده از آیت‌الله خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی را منتشر کرده است؛ اقدامی که با واکنش شدید مقامات جمهوری اسلامی مواجه شده است.

وزارت امور خارجه ابتدا سفیر فرانسه در ایران را احضار کرد و سپس روز پنج‌شنبه ۱۵ دی در بیانیه‌ای اعلام کرد «سکوت» دولت فرانسه در برابر «اقدام ضد فرهنگی و ضد انسانی» نشریه شارلی ابدو قابل پذیرش نیست. وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی اعلام کرد که تهران «ضمن بازنگری در مناسبات فرهنگی با فرانسه و بررسی امکان ادامه فعالیت فرهنگی فرانسه در ایران، در گام نخست فعالیت انجمن ایران‌شناسی فرانسه در ایران را تعطیل می‌کند»

کاترین کولونا وزیر امور خارجه فرانسه البته در واکنش به احضار سفیر این کشور به وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی گفته تهران «قبل از انتقاد از فرانسه باید به آنچه در داخل کشور می‌گذرد، نگاه کند» او گفته «در این کشور بر خلاف ایران آزادی مطبوعات وجود دارد و هیچ قانون توهین به مقدسات وجود ندارد.»

در این شماره شارلی ابدو که ایران را آن را مصداق «زیر پا گذاشتن موازین شناخته‌شده اخلاقی، تعدی ددمنشانه به مقدسات دینی، هتک ساحت مرجعیت سیاسی و مذهبی و نیز اهانت به نماد‌های حاکمیتی و ارزش‌های ملی ایرانیان» خوانده است، مطلبی با عنوان «آیا انقلاب ایران در خاورمیانه الهام‌بخش بوده است؟» منتشر شده است.

در این مطلب گفته شده «ما تاکنون اعتراض برای حقوق زنان را در کشور‌های عربی ندیده‌ایم. چطور می‌توان این را توضیح داد؟ ذهنیت مردسالار یکی از دلایل است، این حقوق در اولویت نیستند و این کشور‌های عربی نمی‌توانند زنان ایران را مثال انقلاب بدانند. فقط چند گروه فمینیست در شبکه‌های اجتماعی عربی از آن‌ها حمایت می‌کنند.» در این مطلب همچنین آمده که دنیای تسنن توجهی به آنچه در جهان تشییع می‌گذرد نشان نمی‌دهد.

واکنش ها به این شماره شارلی ابدو برخلاف سایر مواردی که به مسلمانان مرتیط بوده، واکنشی از جهان اسلام در پی نداشته و ایران در واکنش به کاریکاتورهایی که آن را هتک حرمت به مرجعیت مذهبی خوانده، تنها بوده است. رویداد۲۴ در این گزارش سابقه نشریه فرانسوی جنجالی شارلی ابدو را مورد مطالعه قرار داده است.

پیشینه نشریه شارلی ابدو

شارلی ابدو یک مجله فکاهی است که از سال ۱۹۶۹ هر چهارشنبه منتشر می‌شود. البته بین سال‌های ۱۹۸۱ تا ۱۹۹۲ انتشار این مجله متوقف شده بود. وال‌استریت ژورنال در توصیف مجله شارلی ابدو می‌گوید «این مجله که بیشتر به خاطر تصاویر و تصاویر تحریک‌آمیزش شناخته می‌شود، هدفش تمسخر همه اشکال قدرت، از سیاستمداران گرفته تا مذهب و ارتش است.»

دو داستان درباره نحوه اسم‌گذاری مجله شارلی ابدو وجود دارد؛ به گزارش رویداد۲۴ اولین داستان می‌گوید یک نشریه سابقا به خاطر مسخره کردن مرگ «شارل دوگل» رئیس جمهور فرانسه مجبور به تعطیلی شده و به همین دلیل اسم مجله شارلی ابدو است. دومین داستان به شخصیت کارتونی شارلی براون ارجاع دارد.

ریشه ایدئولوژیک شارلی ابدو بر اساس آنچه در توضیحات خود این مجله آمده «چپ‌گرایی و بی خدایی» است. استفان شارب سردبیر سابق شارلی ابدو که در حمله توسط مسلمانان به دفتر مجله کشته شد، سال ۲۰۱۲ رویکرد مجله را «چپ‌گرا، سکولار و آتئیست» معرفی کرده بود. در نتیجه از نظر این نشریه، دین در همه اشکال آن یک هدف ثابت برای نقد محسوب می‌شود.

نشریه آمریکایی وکس یادداشتی درباره شارلی ابدو نوشته «این مجله یک برند فرانسوی از طنز سیاسی کاملا متفاوت از آن چیزی است که در آمریکا می‌بینید. برای فهم چرایی ادامه کار این مجله باید به هویت سیاسی پیچیده و منحصر به فرد فرانسوی و زمینه‌های حیاتی آن و همچنین پیام طنزی که شاید برای خوانندگان دیگر با زمینه‌های متفاوت ناآشنا به نظر برسد توجه کنید. شارلی ابدو بخشی از یک سنت طنز جدی در فرانسه است که کمتر در طنز سیاسی سایر نقاط جهان دیده می‌شود.»

آرتور گلدهامر مترجم و نویسنده فرانسوی، یک بار در توضیح طنز شارلی ابدو به الجزیره آمریکا گفته بود: «این یک شکل تاز فحاشی پوپولیستی آنارشیک اصولا با هدف تحقیر و کوچک‌کردن هر چیزی انجام می‌شود که خود را محترم، مقدس یا قدرتمند می‌داند.» نشریه آمریکایی «وکس» می‌گوید این نوع طنز گزنده فرانسوی حتی در سخیف‌ترین بخش‌های سیاسی برنامه‌های طنزی مانند «شب شنبه» یا مقاله‌های مجله طنز «پیاز» هم دیده نمی‌شود.

آنچه در مورد شارلی ابدو مهم است این است که به اذعان رسانه‌های معیار جهان، این مجله چندان محبوب نیست. تیراژ هفتگی شارلی ابدو از ۵۰ هزار تا بیشتر نمی‌رود و این در مقایسه با تیراژ ۵۰۰ هزار تایی مجله «لا کاناق» که نشریه طنز رقیب شارلی ابدو در فرانسه است، عدد کمی است. به همین دلیل هم مجله شارلی ابدو اصولا با مشکل مالی مواجه است. نشریه آمریکایی وکس در یادداشتی گفته شارلی ابدو بار‌ها برای باز نگه داشتن مجله درخواست کمک مالی کرده است.

کاریکاتورهای جنجالی شارلی ابدو

مجله شارلی ابدو به طور مستمر سیاستمداران برجسته، مذهب و فرهنگ عامه را مسخره می‌کند. برای مثال ۲۰ دسامبر ۲۰۱۵ شارلی ابدو یک کاریکاتور از حضرت مریم منتشر کرد که در حال به دنیا آوردن حضرت مسیح با چهره یک حیوان بود. این مجله بار‌ها کاریکتور‌هایی از پاپ بندیکت شانزدهم هم کشیده است؛ با این حال آنچه نام شارلی ابدو را جهانی کرده، تحقیر و تمسخر مسلمانان است.

سال ۲۰۰۶ این مجله فرانسوی کاریکاتوری از حضرت محمد که یک سال پیش از آن در یک مجله دانمارکی منتشر شده بود را بازنشر کرد. اقدام مجله دانمارکی پیش از آن به کشته شدن ۲۵۰ نفر در سراسر جهان منجر شده بود. سال بعد شارلی ابدو بار دیگر کاریکاتوری از حضرت محمد منتشر کرد که در حال گریه کردن بود. در تفسیر این کاریکاتور نوشت «اینکه یک مشت احمق دوستت داشته باشند خیلی سخت است»

انتشار این کاریکاتور خشم مسلمانان را در پی داشت. مسجد جامع پاریس و اتحادیه سازمان‌های اسلامی در فرانسه در کنار سایر نهاد‌ها و کشور‌های اسلامی شکایتی را به دادگاه فرانسه بردند، اما دادگاه شارلی ابدو را تبرئه کرد.

سال ۲۰۱۱ و یک روز پس از اینکه شارلی ابدو اعلام کرد شماره بعدی خود را با «سردبیری پیامبر اسلام» منتشر می‌کند! با وجود اینکه دفتر مجله به دلیل خطرات احتمالی تحت حفاظت پلیس بود، مورد حمله با بمب‌های کوکتل‌مولوتوف قرار گرفت. صفحه شارلی ابدو هم متعاقبا هک شد و عبارت «لا اله الا الله» جایگزین صفحه اصلی نشریه شد. این حمله باعث شد دفتر مجله تغییر مکان بدهد. به دنبال این حادثه شارلی ابدو یک بار دیگر کاریکاتوری منتشر کرد که در آن یکی از کارتونیست‌های مجله در حال بوسیدن یک مرد مسلمان بود.

در همین ماجرا بسیاری از اعضای تحریریه شارلی ابدو نیز پیام‌های تهدیدآمیز دریافت کردند و همین باعث شد استفان شاربونیه یا همان طور که خودش خطاب می‌کرد، استفان شارب سردبیر شارلی ابدو مجبور شود برای خودش یک بادیگارد شخصی استخدام کند. او در سال ۲۰۱۲ و بعد از اینکه به دفتر مجله مورد حمله قرار گرفت به آسوشیتدپرس گفته بود «محمد برای من مقدس نیست. من به مسلمانان ایراد نمی‌گیرم که طرح‌های ما برایشان خنده‌دار نیست. من تحت قانون فرانسه زندگی می‌کنم. تحت قانون قرآن زندگی نمی‌کنم.»

همین اظهارات تحریک‌کننده در نهایت به مرگ او منجر شد. ژانویه سال ۲۰۱۵ دفتر مجله یک بار دیگر مورد حمله چند مهاجم نقابدار قرار گرفت که با فریاد الله‌اکبر با کلاشینکف دفتر را به گلوله بستند. در این حادثه استفان شارب به همراه سه کاریکاتوریست دیگر به نام‌های کابو، تینوس و وولینسکی کشته شدند.

جرالد بیارد سردبیر کنونی شارلی ابدو که آن روز به دلیل سفری که به لندن داشت جان سالم به‌در برد، حاضر نشد از مواضع مجله عقب‌نشینی کند. او گفت اگر امروز بگوییم «دین غیر قابل لمس است، به فنا رفته‌ایم!»

به گزارش رویداد۲۴ سال ۲۰۱۲ شارلی ابدو روی جلد مجله خود تصویر یک یهودی را کشید که در حال هل دادن ویلچر یک مسلمان بود. این مجله در تیتر کاریکاتور به عنوان فیلم «دست‌نیافتنی» اشاره کرد. قصه فیلم «The Intouchables» داستان ثروتمندی به نام فیلیپ است که در اثر سقوط با چتر از گردن به پایین فلج می‌شود و برای پرستاری از خود مردی به اسم «دریس: را استخدام می‌کند.

جنجال اصلی مربوط به صفحه بعد مجله بود. در صفحه بعد کاریکاتور دیگری با عنوان یک فیلم دیگر به نام «بی‌گناهی مسلمانان» کشیده بود. در این فیلم که یک فیلم کوتاه ضد اسلامی است نسبت‌های توهین‌آمیزی به پیامبر اسلام داده شده بود. بخش‌های کوتاهی از این فیلم دو ساعته توسط یک مصری مقیم خارج از کشور با ترجمهٔ عربی در یوتیوب به مناسبت سالگرد حملات یازدهٔ سپتامبر منتشر شد.

انتشار قسمت‌هایی از این فیلم در تلویزیون اسلامی الناس مصر سبب حمله به سفارتخانه و کنسولگری ایالات متحدهٔ آمریکا در مصر، لیبی و یمن شد و در پی آن، ۴ دیپلمات آمریکایی در کنسولگری ایالات متحده در بنغازی لیبی کشته شدند.

سال ۲۰۱۰ میلادی، نشریه شارلی ابدو با کشیدن یک کاریکاتور با مضمون «بله به پوشیدن برقع در اماکن خصوصی»، از قانون بحث‌برانگیز فرانسه مبنی بر ممنوعیت پوشیدن برقع زنان در اماکن عمومی حمایت کرد.

واکنش‌ دولت فرانسه به کاریکاتورهای شارلی ابدو چه بوده است؟

دولت فرانسه همیشه هم در برابر شارلی ابدو ساکت نبوده است. در موارد متعدد دولت از مجله انتقاد کرده، اما مسئله اعتراضات مسلمانان به شارلی ابدو رابطه مستقیمی با قوانین حق آزادی بیان در فرانسه داشته است.

در ماجرای کاریکاتور مرتبط با فیلم «بی‌گناهی مسلمانان»، دولت فرانسه از شارلی ابدو خواست که انتشار این تصاویر را متوقف کند و زمانی که مجله از پیروی از این دستور سرپیچی کرد، دولت فرانسه مجبور شد سفارتخانه‌ها و کنسولگری‌هایش را در ۲۰ کشور برای احتیاط تعطیل کند.

لوران فابیوس وزیر خارجه پیشین فرانسه یک بار از شارلی ابدو پرسیده بود «آیا واقعاً ریختن نفت روی آتش معقول یا هوشمندانه است؟» اما سردبیران و کاریکاتوریست‌های شارلی ابدو پاسخ داده‌اند که «طنزهای نشریه به نوعی به چالش کشیدن تابو‌ها و قدرت و مقابله با خودسانسوری و حمایت از آزادی بیان است و کارتون‌ها صرفاً با هدف توهین کردن کشیده نشده‌اند.»

لوران لژر یکی از کارکنان شارلی ابدو که از حادثه سال ۲۰۱۲ جان سالم به‌در برده یک بار به سی.‌ان.ان گفته «هدف خندیدن است. ما می‌خواهیم به افراط‌گرایان بخندیم. هر گونه افراطی فرق نمی‌کند. خواه مسلمانان باشند یا مسحیان کاتولیک یا یهودیان. ما افکار افراطی را نمی‌توانیم بپذیریم.»

کاریکاتور‌های شارلی ابدو در کشوری منتشر می‌شود که مذهب رسماً جایی در حوزه عمومی ندارد. سکولاریسم یک سنت تحسین‌شده در فرانسه است و همزمان تضاد اسلام و نژادپرستی و هویت فرهنگی را در زندگی عمومی فرانسه نیز به نمایش می‌گذارد.

فرانسه دارای بیشترین جمعیت مسلمان در اروپا است که حدود ۱۰ درصد از جمعیت آن را تشکیل می‌دهد. بسیاری از آن‌ها نوادگان مهاجران مستعمرات سابق فرانسه در شمال آفریقا هستند. اما فرانسه در ادغام جمعیت مسلمان در سپهر سیاسی و اجتماعی خود با مشکل روبرو بوده است یا دست‌کم بر اساس آرای برخی صاحب‌نظران، در غلبه بر مخالفت‌های غیرمسلمان برای ادغام آن‌ها با مشکل مواجه بوده است. نسل دوم و سوم مهاجران مسلمان هنوز در زمینه تحصیل و مسکن  با تبعیض روبرو هستند.

این سؤال از سوی راست و چپ فرانسه مطرح می‌شود که آیا مسلمانان فرانسوی، حتی آن‌هایی که نسل‌ها در آنجا زیسته‌اند، واقعاً فرانسوی هستند؟ این تصور که شما همزمان می‌توانید دو هویت مذهبی یا قومی را نمایندگی کنید، بخشی از زندگی سیاسی افراد در فرانسه نیست. به عنوان مثال، سرشماری‌های فرانسه پیشینه قومی مردم را ثبت نمی‌کند.

در سال ۲۰۰۴، دولت فرانسه روسری و سایر نماد‌های برجسته مذهبی را در مدارس دولتی ممنوع کرد. در سال ۲۰۱۴، فرانسه پوشاندن برقع در اماکن عمومی را غیرقانونی اعلام کرد، ممنوعیتی که در تئوری برای همه اعمال شده بود، اما در حقیقت مسلمانان را هدف قرار داده بود. همین بحران هویت ملی پرتنش و پیچیده فرانسه است که زمینه طنز‌های شارلی ابدو و سپس واکنش‌های خشن به آن را فراهم کرده است.