۴ سد تهران از مدار خارج شده است | باید منتظر جیره‌بندی آب باشیم

رویداد۲۴| اخباری که از سد‌های مهم کشور پیرامون تهران و اصفهان به گوش می‌رسد، اخباری نگران‌کننده است. زمزمه‌هایی نیز مبنی بر تنش آب و یا سهمیه‌بندی در تابستان ۱۴۰۴ به گوش می‌رسد. با این وجود هنوز مشخص نیست چه سرنوشتی در انتظار آب شرب کشور در تابستان‌های پیش رو قرار دارد و دولت نیز در وزارت نیرو، گفتگوی صادقانه و دقیقی با جامعه در این رابطه نداشته است. 

سخنگوی صنعت آب با بیان اینکه سد‌های پنجگانه تهران حدود ۶۰ میلیون متر مکعب ظرفیت آب دارد، گفت: وضع آب در این شهر نیاز جدی به مدیریت مصرف دارد.

به جهت بررسی موضوع فوق، گفت‌و‌گو کردیم با علی شریعت، دبیبرکل فدراسیون صنعت آب، که در ادامه مشروح آن را می‌خوانیم:

· وضعیت فعلی سد‌های اصلی کشور پیرامون تهران، اصفهان، مشهد و شیراز و اهواز چگونه است؟

متأسفانه شرائط آبی کشور بسیار بحرانی است و علیرغم اینکه پیش‌بینی می‌شد به دلیل کاهش میزان بارش‌ها و همزمان افزایش دما، تا سال ۱۴۱۰ وارد دوران " ورشکستگی آبی " شویم ولی به نظر می‌رسد این پیش‌بینی کمی خوش بینانه بوده و امروز شاهد هستیم که بیش از ۷۰ درصد استان‌های کشور با کاهش شدید بارش‌ها مواجه شده‌اند و این در حالی است که ۶ ماهه طلایی سال آبی ۱۴۰۳ یعنی فصول پاییز و زمستان را با کمترین میزان بارش‌ها پشت سر گذاشته‌ایم. بطور مثال طی این مدت بیشترین کاهش بارش‌ها با ۹۳. ۵ درصد مربوط به استان سیستان و بلوچستان است. استان هرمزگان با کاهش ۸۴. ۴ درصد در رتبه دوم کم‌بارش‌ترین استان کشور قرار دارد. استان‌های اصفهان و کهگیلویه و بویراحمد نیز به ترتیب با کاهش ۷۲. ۳ درصد و ۷۱ درصد در رده‌های بعدی کم‌بارش‌ترین استان‌ها قرار دارند. در بین استان‌های کشور، تنها استان مازندران رشد مثبت بارش‌ها را در بازه زمانی مذکور داشته است.

 در این استان از ابتدای سال آبی جاری تا ۵ دی‌ماه، بارش‌ها ۱۳. ۴ درصد نسبت به دوره بلندمدت افزایش یافته است. در استان تهران نیز بارش‌ها ۳۷. ۷ درصد کاهش یافته است. میزان بارش بلندمدت پایتخت ۷۶. ۵ میلی‌متر بوده که این میزان به ۴۷. ۷ میلی‌متر کاهش یافته است. در مجموع، بارش‌ها در کشور از ابتدای سال آبی ۱۴۰۳ تا کنون نسبت به دوره بلندمدت ۴۵. ۸ درصد کاهش پیدا کرده است. در دوره بلندمدت، ۶۳. ۲ میلی‌متر بارش در کشور ثبت شده که در بازه زمانی اشاره‌شده به ۳۴. ۳ میلی‌متر کاهش یافته است.

· آیا تابستان امسال تنش ابی شدت خواهد گرفت و موجب قطعی اب خواهد شد؟

خیلی خوش بینانه است که فکر کنیم تابستان بسیار سختی در پیش داریم. به نظر بنده نه تنها تابستان بلکه در بسیاری از استان‌های کشور، بهار سختی پیش رو داریم. در همین تهران بزرگ و با توجه به وضعیت وخیم حجم پر شدگی سد‌های ۵‌گانه تهران که عملاً ۴ سد اصلی آن از مدار بهره‌برداری خارج شده باید منتظر جیره‌بندی آب باشیم. هر چند این جیره‌بندی مدتی است آغاز شده به طوریکه در همین چند روز گذشته به دلیل کم ابی شدید با پدیده کاهش شدید فشار آب منازل مواجه شده‌ایم. در اصفهان و بسیاری از شهر‌های فلات مرکزی هم به دلیل کاهش شدید حجم آب سد‌ها با جیره‌بندی مواجه خواهیم شد. در اصفهان و با حجم ذخیره اندک سد زاینده رود قطعاً جیره‌بندی آب اتفاق خواهد افتاد. فراموش نکنیم که ۶ ماه دوم سال آبی ۱۴۰۳، ۱۴۰۴، یعنی فصول بهار و تابستان افزایش دما و کاهش بارندگی امری طبیعی است و مصرف آب بیشتر خواهد بود.

· انتقال آب از جنوب تا چه حد مشکل آب را حل می‌کند؟

یکی از آفت‌های موجود در سیاست‌های آبی متولیان آب کشور طی ده‌های گذشته تاکنون صرفاً توجه سیاستگذار به " مدیریت تقاضا " و عدم توجه به "مدیریت مصرف " بوده است و گویا قرار هم نیست تغییر پارادایمی در سیاست‌های آبی شکل بگیرد. سیاستگذار طی ده‌های گذشته، در ابتدا برای پاسخگویی به تقاضا به سمت طرح‌های مخرب انتقال آب حوزه‌ای رفت که تبعات آن این بود که " مبدا" پس از مدتی به دلیل کاهش بارندگی با مشکل مواجه شد و برای " مقصد" هم " توقع تخصیص" ایجاد کرد. با این روش عملاً " مبدا " و مقصد را با مشکلات عدیده مواجه کردیم؛ و امروز به دلیل کم آبی شدید شاهد چالش‌های اجتماعی و امنیتی بین استان‌ها هستیم که تنش‌های چند ساله استان‌های اصفهان، یزد، خوزستان و چهار محال بختیاری شاهد همین مدعاست.

 بعد از مدتی سیاست‌گذار برای پاسخگویی به تقاضا به سمت استفاده از "آب‌های ژرف" رفت که نتیجه مطالعات انجام شده و هزینه سرسام‌آور آن هیچوقت اعلام نشد. مدتی هم سیاستگذار به سمت استفاده از روش باروری ابر‌ها رفت و هزینه گزافی که صرف انجام آن شد هم بدون خروجی به فراموشی سپرده شد. امروز هم متأسفانه شاهدیم که این روال تغییر نکرده و تمام اخبار حول محور انتقال آب از سواحل جنوب به استان‌های اصفهان، یزد، مشهد، سیستان و بلوچستان، کرمان است که اخیراً زمزمه‌های آن در خصوص انتقال آب از دریای عمان به تهران هم شنیده می‌شود.

البته شاید بتوان تنها از انتقال آب به شهر‌های نزدیک به سواحل مانند سیستان و بلوچستان و با ارفاق به هرمزگان دفاع کرد ولی انتقال آب به استان‌های با فاصله ۶۰۰ تا ۱۴۰۰ کیلومتری جای هیچ دفاعی ندارد چرا که هزینه یک متر مکعب اب از این روش در مقصد حدود ۴ الی ۶ دلار خواهد شد که هیچ توجیهی ندارد. در همین شهر مشهد اگر فقط و فقط ۵ درصد صرفه‌جویی در مصرف آب کشاورزی صورت گیرد حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ میلیون متر مکعب آب آزاد خواهد شد که بخشی از آن برای جبران افت ابخوان و مابقی به مصرف شرب و بهداشت می‌سد در حالی که قرار است با صرف هزاران میلیارد تومان بعد از چند سال و در مرحله اول ۱۵۰ میلیون متر مکعب آب از طریق این خط انتقال با قیمت حدود ۶ دلار به ازای هر متر مکعب به مشهد برسد.

این را هم در نظر بگیرید که اختلاف ارتفاع مبدا تا مقصد یعنی شهر مشهد حدود ۱۴۰۰ متر است که میزان انرژی مورد نیاز آن هم احتمالاً با قیمت یارانه‌ای برای این خط انتقال محاسبه خواهد شد که جای سؤال است. در رابطه با هرمزگان و تهران هم قضیه همین است که به زعم صحبت‌های مسئولین شرکت آب و فاضلاب، میزان هدر رفت آب در شبکه آب این شهر‌ها بیش از ۳۰ درصد است که می‌توان به جای این طرح‌های گران و مخرب، با سرمایه‌گذاری و ترمیم و به روز‌رسانی این شبکه بخش زیادی از مشکل را حل کرد ولی گویا سیاست‌گذار نسخه‌ای غیر از نگاه سازه‌ای و هزینه تراشی برای کشور ندارد. 

· مصرف آب در ایران نسبت به استاندارد‌های جهانی چگونه است؟

مستحضرید که بخش عمده‌ای از منابع آبی کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود به نحوی که بیش از ۸۶ درصد آب کشور به این بخش اختصاص دارد. این میزان در بخش شرب حدود ۹ درصد در بخش صنعت حدود ۳ درصد است و این در حالی است که متأسفانه به دلیل عدم استفاده از تکنولوژی به روز در بخش کشاورزی عملاً این میزان مصرف در این بخش توجیه ندارد. در حال حاضر کشاورزی در ایران به همین دلیل و عدم سرمایه‌گذاری مناسب و عدم استفاده از تکنولوژی‌های نوین، به روش " ماد‌ها " اداره می‌شود و عملاً این‌میزان اتلاف منابع آب سرزمینی با خروجی آن همخوانی ندارد. البته نمی‌توان به مردم خرده گرفت، زیرا به دلیل عدم ایجاد شغل مناسب در بسیاری از مناطق کشور، مردم به اجبار به سمت کشاورزی رفته‌اند و حال آنکه در اینگونه سیاست‌گذاری‌ها، همین کشاورزان بیشترین آسیب را می‌بینند. اصولاً وجود " فقر" در جامعه ترمز توسعه است و موجب می‌شود که مردم از سر ناچاری و گذران زندگی فشار بر منابع طبیعی و ذخیره بین نسلی مثل آب و محیط زیست را افزایش دهند. ایران هم از این قائده مستثنی نیست.

در حال حاضر بیش از ۹ میلیون نفر بطور مستقیم در بخش کشاورزی فعالیت دارند که به دلیل عدم وجود شغل مناسب به این بخش روی آورده‌اند که این" ناترازی آب " یا بهتر بگوییم " ورشکستگی آبی " موجب شده تا این بخش عظیم جامعه با مشکل مواجه شوند که تبعات اجتماعی و امنیتی آن غیر قابل جبران است. دولت هم به مثابه مردم سالهاست با کسری‌های شدید بودجه مواجه شده و به همین خاطر مجبور است از منابع بین نسلی جهت جبران این مشکلات استفاده کند که نمونه بارز آن فشار مضاعف بر منابع آب زیرزمینی جهت جبران کم آبی، استفاده از مازوت برای رفع مشکل قطعی برق و. است. 

 آب رودخانه‌ها و چاه‌ها در چه وضعیتی قرار دارد و بحرانی‌ترین شهر از نظر اب کدام است؟

امروزه ما شاهد تعداد انگشت شمار رودخانه‌های دائمی در کشور هستیم و عملاً اکثر رودخانه‌ها یا فصلی شده و یا عملاً بطور مطلق خشک شده‌اند. تالاب‌های کشور هم حال و روز خوشی ندارند. دریاچه‌ها هم عملاً از دست رفته‌اند و از دریاچه ارومیه هم در همین یکی دو سال آینده فقط خاطره‌ای باقی خواهد ماند. پرسیدید بحرانی‌ترین شهر از منظر آبی کدام است که بهتر است سؤال می‌کردید کمترین بحران آب متوجه کدام شهرهاست. قطعاً در حال حاضر تنها استان‌های گیلان و مازندران با بحران کمتری مواجه باشند ولی بقیه استان‌های کشور با بحران شدید " کمیابی آبی " دست و پنجه نرم می‌کنند. باید سیاستگذار بپذیرد این مدل مدیریت و اجبار به عدم تغییر در این سیاست‌ها موجب خواهد شد زیست بوم این سرزمین خیلی زودتر از آنچه متصور هستیم به سمت نابودی سوق داده شود. لازمه تغییر این سیاست‌ها " شجاعت در پذیرش اشتباه توسط سیاستگذار " و " شجاعت در گرفتن تصمیمات سخت توسط سیاستگذار " است.

 در حال حاضر تنها راه کوتاه مدت برای‌گذار از این وضعیت " مشارکت دادن و آگاهی بخشیدن ابعاد این فاجعه به مردم و درخواست همکاری و همیاری برای صرفه‌جویی در مصرف آب است و در میان مدت و بلند مدت، نسخه‌ای که ما در فدراسیون صنعت آب ایران بر آن اصرار داریم و در هر کجا که فرصت ابراز پیشنهاد داشتیم آن را عرضه داشتیم این بوده است که می‌بایست: _ ارزش اقتصادی آب مورد توجه قرار گیرد. شرائط و قوانین برای تسهیل ورود سرمایه‌گذار در بخش آب فراهم شود. _ تضامین کافی و محکم برای ورود و سرمایه‌گذار داده شود. _ نهاد " تنظیم‌گر " یا همان رگولاتور با حضور همه ذینفعان ایجاد شود تا ضمن صیانت از امنیت غذایی و آبخوان‌ها، به مالکیت آب حاصل از سرمایه‌گذاری توسط سرمایه‌گذار پایبند باشد. _ بازار " بهینه‌سازی مصرف آب " به شکل واقعی با ساز و کار کاملاً شفاف و قانونی در بورس راه‌اندازی شود.

 بنده و همه همکاران در این فدراسیون معتقدیم که ورود به مسأله آب به دلیل چند وجهی بودن و پیچیدگی‌های آن بسیار سخت و دشوار است ولی چاره‌ای جز این نیست که از راهکار‌های علمی وتجربی موفق دیگر کشور‌های پیشرو در این زمینه و همچنین از ظرفیت بی بدیل بخش خصوصی صنعت آب ایران عزیزمان که این روز‌ها به دلیل کم لطفی‌های بسیار در معرض اضمحلال قرار گرفته، در تصمیم‌سازی‌ها کمک گرفت تا یک بار برای همیشه " حکمرانی درست " در کشور شکل بگیرد.