از فراموشی قنات‌ها تا سقوط در بحران| چرا ایران به سمت بیابانی شدن می‌تازد؟
رویداد۲۴| منیره چگینی: داستان ما و مدیریت آب داستان تازه‌ای نیست. سرزمین ایران از دیر باز درگیر خشکسالی بوده است. پیشینیان می‌دانستند و برای مدیریت آن اقدام به ساخت آبخوان‌ها و قنات‌ها کرده بودند تا به نحو احسن از این مایه‌ی حیات نگهداری کنند، به گونه‌ای که در خشک‌ترین مناطق ایران هم کشاورزی رونق داشت و دل مردمانش سبز بود؛ اما با فراموش شدن قنات‌ها و کشاورزی مدرن و موتورهای برق که آب را از اعماق زمین بیرون می‌کشید، امروز دیگر نه آب داریم نه خاک.
پیشروی ایران به سوی بیابانی شدن
روایت ایران و آب، دیگر تنها قصه‌ای تلخ از خشکسالی طبیعی نیست؛ امروز این بحران چهره‌ای مدیریتی به خود گرفته و به گفته‌ی کارشناسان، کشور بیش از آن‌که قربانی تغییرات اقلیمی یا دشمنی خارجی باشد، گرفتار سوء‌تدبیرهای داخلی است.
قادری شریفی، پژوهشگر حوزه آب و انرژی، در گفت‌وگویی صریح با رویداد۲۴، نسبت به شتاب فزاینده‌ی روند بیابانی شدن در ایران هشدار می‌دهد. او معتقد است که ما با دست خود، میراث طبیعی و تمدنی‌مان را نابود کرده‌ایم.
«جنگ‌ها در جهان همیشه برای غارت منابع کشورهای دیگر بوده، اما در ایران نیازی به دشمن خارجی نیست، چون خودی‌ها از دشمن خارجی بدتر هستند. همین‌هایی که ادعای خدمت دارند، کشور را به بیابان تبدیل کرده‌اند.»
کشاورزی ناکارآمد، سدسازی بی‌برنامه
این پژوهشگر با اشاره به ریشه‌دار بودن هنر مدیریت آب در تاریخ ایران، خاطرنشان می‌کند که تمدن‌های گذشته با ساخت قنات‌ها و آبخوان‌ها، حتی در خشک‌ترین نواحی کشور، چرخه‌ی حیات را پایدار نگه می‌داشتند. اما امروز، با کنار گذاشتن این میراث و اتکای افراطی به فناوری‌هایی همچون موتورهای برقی، نه تنها قنات‌ها از کار افتاده‌اند، بلکه منابع زیرزمینی نیز به مرز نابودی رسیده‌اند.
او تاکید می‌کند که رشد بی‌برنامه جمعیت و گسترش غیرمنطقی کشاورزی، فشار بر منابع آبی را چند برابر کرده است. به گفته او، «افزایش جمعیت و نیاز روزافزون ما به منابع غذایی، یعنی مصرف بیشتر آب و گسترش کشاورزی. متأسفانه کشاورزی نیز توسط وزارت جهاد کشاورزی به‌درستی مدیریت نمی‌شود و فقط باعث هدررفت منابع آبی شده است. کشاورزی ایران نه‌تنها رشد نکرده، بلکه به شکلی ناکارآمد، منابع کشور را نیز از بین برده است.»
سد‌های بدون مطالعه، خشکسالی و تغییر اقلیم
شریفی مقایسه‌ای تلخ با کشورهای همسایه دارد: در حالی‌که برخی دولت‌های حاشیه خلیج فارس با سرمایه‌گذاری‌های هدفمند، بیابان‌ها را به زمین‌های حاصلخیز و جنگل بدل کرده‌اند، در ایران، «ما منابع‌مان را از بین برده‌ایم. به نظر من تا زمانی که ساختار‌ها تغییر نکنند، سیستم مدیریتی کشور تغییر نخواهد کرد.»
بیشتر بخوانید: پایتخت در مرز فروپاشی | چرا تهران دیگر جای زندگی نیست؟
از نگاه او، یکی از اشتباهات فاحش، سدسازی‌های گسترده‌ای بوده که بدون ارزیابی‌های زیست‌محیطی و اکولوژیکی انجام شده است. به باور وی، به جای یاری‌رساندن به کشاورزی، این سدها خود به بخشی از زنجیره‌ی تخریب اقلیم و خشکسالی بدل شده‌اند: «در سال‌های گذشته، با احداث سد‌های مختلف، بدون در نظر گرفتن شرایط اکوسیستمی و زیست‌محیطی، به‌جای کمک به مردم و کشاورزان، خود سدها باعث تغییرات اقلیمی و در نهایت خشکسالی شده‌اند.»
وضعیت آن‌چنان بحرانی است که شریفی می‌گوید حتی استان‌هایی که روزگاری سرشار از منابع آبی بودند – چون خوزستان و کردستان – اکنون درگیر کم‌آبی شدید شده‌اند. «نمی‌دانم کجای ایران را نام ببرم که متأسفانه همه جا را نابود کرده‌اند، یا دارند نابود می‌کنند.»
آغاز فرونشست زمین در تهران
بحران اما تنها محدود به مناطق دورافتاده نیست؛ به گفته این کارشناس تهران، پایتخت کشور، از سال ۱۳۷۸ رسماً وارد مرحله فرونشست زمین شده و هشدارهای کارشناسان، بارها نادیده گرفته شده‌اند. شریفی با انتقاد از بی‌توجهی دستگاه‌های مسئول می‌گوید: «قرار بود وزارتخانه‌های مختلف با همکاری یکدیگر این مشکل را مثل کشورهای دیگر حل کنند، اما متأسفانه هیچ اقدام جدی انجام نشد. این وزارتخانه‌ها شامل وزارت راه و شهرسازی، وزارت نیرو و شهرداری تهران بودند؛ اما تا الان هیچ‌کدام اقدام مفیدی نکرده‌اند.»
حفرمترو و تونل دلیل نابودی قنات‌ها
از نگاه او، بسیاری از بحران‌های فعلی تهران به خاطر پروژه‌های عمرانی ناپایدار مانند توسعه مترو و حفر تونل‌ها رخ داده‌اند. این پروژه‌ها بدون توجه به مسیرهای قنات‌های تاریخی اجرا شده‌اند و عملاً بسیاری از منابع آب زیرزمینی را از دسترس خارج کرده‌اند. «حفر تونل‌ها و مترو باعث شده که منابع آب زیر زمینی که در بالاترین سطح بودند به اعماق زمین بروند و همین موضوع فرونشست و قطع ارتباط قنات‌های تهران را در پی داشته است.»
او با انتقاد از عملکرد نهاد‌های مسئول توضیح داد: «وزارت نیرو و مدیریت منابع آب ایران فقط بلد است سد بسازد یا به‌ندرت چاه‌ها را توسط آب منطقه‌ای‌ها بتن‌ریزی کند. وزارت راه هم که انگار وزارت راه سوئیس است، کلاً بی‌خبر است. اما شهرداری تهران با ساخت‌وساز‌های بی‌برنامه و احداث خطوط مترو باعث نابودی قنات‌ها شده، چون اصول مهندسی محیط‌زیست و منابع آبی در آن لحاظ نشده است.»
بیشتر بخوانید: بحران آبی در انتظار کشور؛ زمان تغییر الگوی مصرف در تهران فرا رسیده است
او در ادامه افزود: حفر تونل‌ها و مترو باعث شده که منابع آب زیر زمینی که در بالاترین سطح بودند به اعماق زمین بروند و همین موضوع فرونشست و قطع ارتباط قنات‌های تهران را در پی داشته است.
فضای سبز تهران؛ مشترک پرمصرف
شریفی ادامه داد: «آنها می‌توانستند با سیستم‌های مهندسی، مسیر قنات‌ها را حفظ کنند و هم‌زمان خطوط مترو را توسعه دهند. اما این تنها مشکل نیست. یکی از پرمصرف‌ترین منابع آب و آب‌های زیرزمینی در تهران، فضای سبز شهری است. با مدیریت نادرست، این فضای سبز منابع آبی زیرزمینی تهران را می‌بلعد. حفر چاه‌ها در عمق‌های بسیار زیاد و کاشت گیاهان پرآب‌بر همچنان ادامه دارد.»
با این اوصاف، راه خروج از این بحران چیست؟ پاسخ شریفی روشن است: تغییر بنیادین در ساختار مدیریت. او تاکید می‌کند که بدون تحول ریشه‌ای در نظام تصمیم‌گیری، امکان نجات منابع طبیعی کشور وجود نخواهد داشت.
«اگر از من بپرسند چه راهکاری داری؟ تنها راهکار من تغییر ساختار‌های مدیریتی بنیادین در سیستم کشور است. باید از آدم‌های باسواد، دلسوز و وطن‌پرست واقعی استفاده شود؛ کسانی که منافع مردم و نسل آینده را در نظر بگیرند، نه منافع شخصی.»
خوش به حال اداره منابع طبیعی ه تا همه رو تصاحب کنه و به ریش مردم بخنده 
