تاسیسات هسته‌ای نطنز کجاست و حمله آمریکا چه تاثیری بر آن دارد؟

رویداد۲۴ | روح انگیز درّی: تأسیسات هسته‌ای نطنز که به عنوان تاسیسات شهید احمدی روشن نیز شناخته می‌شود، یکی از کلیدی‌ترین نقاط در برنامه غنی‌سازی اورانیوم است و جایگاهی مهم در سیاست انرژی، راهبرد فناوری، و مناسبات بین‌المللی ایران دارد.

این مجموعه که در دهه ۱۳۸۰ به صورت رسمی وارد فاز عملیاتی شد، تاکنون محور اصلی بسیاری از مناقشات، مذاکرات و تحولات در حوزه پرونده هسته‌ای ایران بوده و حالا نامش به عنوان یکی از سه مرکز اصلی است که هدف حملات آمریکا قرار گرفته است.

تأسیسات نطنز تنها مرکز صنعتی غنی‌سازی در مقیاس بالا در ایران، نماد استقلال علمی و فناوری هسته‌ای، ابزار چانه‌زنی ایران در مذاکرات بین‌المللی و توانمندی بازدارنده غیرمستقیم در معادلات منطقه‌ای تلقی می‌شود.

تاسیسات هسته‌ای نطنز و تغییر نام به تاسیسات احمدی روشن

در تاریخ ۲۶ بهمن ۱۳۹۰ هم‌زمان با بهره‌برداری از دستاورد‌های هسته‌ای با حضور محمود احمدی‌نژاد، رئیس‌جمهور دهم، نام ۵ مرکز و بخش هسته‌ای ایران به نام پنج نفر ترور شده توسط اسراییل تغییر کرد. نام پایگاه نطنز نیز به تأسیسات هسته‌ای شهید احمدی روشن به یاد مصطفی احمدی روشن که ۲۱ دی ۱۳۹۰ ترور شده بود، تغییر کرد. شهید احمدی روشن معاون بازرگانی تاسیسات نطنز بود که در اثر انفجار در منطقه سیدخندان تهران به شهادت رسید.

تاسیسات نطنز چه میزان غنی سازی می‌کند

تاسیسات اصلی نطنز برای غنی‌سازی در مقیاس تجاری ساخته شده و ظرفیت نگهداری حدود ۵۰هزار سانتریفیوژ را دارد. در حال حاضر حدود ۱۴ هزار دستگاه سانتریفیوژ در آنجا نصب شده که از این تعداد حدود ۱۱ هزار دستگاه در حال کار هستند و اورانیوم را تا خلوص ۵ درصد غنی می‌کنند.

این تأسیسات غنی‌سازی که بخشی از آن در عمق ۴۰–۵۰ متری زمین قرار داردو یکی از تأسیسات هسته‌ای ایران است که تحت نظارت بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی قرار دارد.

موقعیت جغرافیایی و ویژگی‌های فیزیکی سایت

تأسیسات نطنز در حدود ۲۵۰ کیلومتری جنوب تهران و ۴۰ کیلومتری شمال نطنز در استان اصفهان واقع شده است. انتخاب این موقعیت با در نظر گرفتن عوامل ژئواستراتژیک و ایمنی صورت گرفته است. قرارگیری در ناحیه کوهستانی و نسبتاً دور از مناطق پرجمعیت

ساختار تأسیسات به‌صورت نیمه‌زیرزمینی و به‌ویژه دارای بخش‌هایی با عمق قابل توجه (حدود ۸ متری در برخی قسمت‌ها) و بهره‌گیری از تدابیر پدافند غیرعامل برای محافظت در برابر حملات هوایی یا خرابکاری از ویژگی‌های اصلی محل انتخاب شده برای این تاسیسات است.

ساختار و اجزای اصلی تأسیسات نطنز

مهم‌ترین بخش تأسیسات نطنز، سایت FEP است که در آن فرآیند غنی‌سازی اورانیوم از طریق سانتریفیوژ‌های گازی انجام می‌شود. این سانتریفیوژها، از نوع ماشین‌های چرخان با سرعت بالا، برای جداسازی ایزوتوپ‌های اورانیوم (U-۲۳۵ از U-۲۳۸) به کار می‌روند.

ظرفیت نصب‌شده اولیه حدود ۵۰٬۰۰۰ سانتریفیوژ (بر اساس طراحی اولیه) است. مدل ماشین‌ها شامل مواردی از قبیل IR-۱ (مدل پایه)، IR-۲m، IR-۴، IR-۶ و اخیراً تست‌های مربوط به IR-۸ و سطح غنای قابل دستیابی از ۳.۶۷٪ (بر اساس برجام) تا بیش از ۶۰٪ است.

سالن مونتاژ سانتریفیوژ‌ها (Centrifuge Assembly Center) بخش مهم دیگری از این تاسیسات است. در این مرکز، ماشین‌های سانتریفیوژ طراحی، مونتاژ و تست می‌شوند. این بخش در سال‌های اخیر هدف خرابکاری‌های خارجی قرار گرفت و متحمل خسارت‌هایی شد، اما با سرعت بازسازی شد.

نطنز همچنین میزبان برنامه‌های تحقیقاتی برای توسعه نسل‌های جدیدتر سانتریفیوژهاست. طبق گزارش‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، ایران در این بخش از مسیر‌های فنی متفاوتی برای رسیدن به بهره‌وری بالاتر بهره گرفته است.

تاسیسات نطنز و برجام

به روایت رسانه‌های فارسی زبان خارج از کشور شناسایی و داستان سرایی از نطنز توسط رسانه‌های غربی به‌ویژه در سال ۱۳۸۱ با تحریک گروه‌های مخالف نظام صورت گرفته است. بعد از ان در یک بازه زمانی فراتر از یه دهه یعنی از سال ۱۳۸۲ تا ۱۳۹۴ مذاکرات پی‌درپی برای شفاف‌سازی فعالیت‌ها و در دوره‌ای تعلیق داوطلبانه غنی‌سازی صورت گرفت.

در سال ۱۳۹۴ (۲۰۱۵) با امضای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) کاهش سطح فعالیت نطنز و محدودیت بر تعداد سانتریفیوژ‌ها در این تاسیسات رخ داد. بر اساس برجام تنها ۵۰۶۰ سانتریفیوژ IR-۱ مجاز به فعالیت در نطنز بودند، سطح غنی‌سازی نباید از ۳.۶۷٪ فراتر می‌رفت و تحقیق و توسعه محدود شده بود.

سه سال بعد در سال ۱۳۹۷ با خروج آمریکا از برجام ایران به‌تدریج محدودیت‌ها را کاهش داد.

از سال ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۲ خرابکاری‌های مکرر در این مجموعه صورت گرفت از جمله حمله سایبری (احتمالی) و انفجار در مرکز مونتاژ سانتریفیوژ در سطحی بسیار محدود که البته با بازسازی و راه‌اندازی بخش‌های جدید زیرزمینی رفع شد.

سال ۱۴۰۳ ایران به صورت رسمی از توسعه سایت زیرزمینی جدید با قابلیت نصب ماشین‌های پیشرفته‌تر خبر داد.

مسائل حقوقی و فنی در چارچوب بین‌المللی

تأسیسات نطنز تحت نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) بوده و دوربین‌های نظارتی، بازدید‌های دوره‌ای و گزارش‌های فصلی برای ارزیابی فعالیت‌های آن تهیه می‌شود.

خرابکاری و حملات سایبری

به گفته فریدون عباسی، رئیس سابق سازمان انرژی اتمی ایران که خردادماه سال جاری توسط اسراییل ترور شد، این تأسیسات از سال ۱۳۸۵ تحت حملات تخریبی بوده که در ۵ مورد، حملات گسترده بوده‌اند. این اقدامات گسترهٔ وسیعی از قبیل کار گذاشتن مواد منفجره در سنسور‌های هوای دستگاه‌های سانتریفیوژ تا قطع برق دستگاه‌های سانتریفیوژ را شامل شده است. برخی از این حملات، به عمد در روز‌های با مناسبت خاص در تقویم ایران همچون روز قدس و نیمه شعبان صورت گرفته است.

آمریکا پیش از حمله هوایی به این مرکز بار‌ها سعی کرده بود از طریق سایبری برای نطنز مشکل ساز باشد. موارد متعددی از رخداد‌هایی که توسط اسراییل و آمریکا در سال‌های اخیر علیه نطنز برنامه ریزی و اجرا شده رسانه‌ای و افشا شده است.

از جمله Stuxnet بدافزار طراحی‌شده توسط آمریکا و اسرائیل که سانتریفیوژ‌های نطنز را بیش از یک دهه پیش برای مدت کوتاهی مختل کرد. انفجار در یکی از بخش‌های مرکز مونتاژ در سال ۱۳۹۹ به عوامل اطلاعاتی رژیم صهیونیستی نسبت داده شد.

حمله آمریکا به نطنز و پیامد‌ها و تشعشعات اتمی

علی اکبر صالحی معاون امنیتی انتظامی استاندار اصفهان با اشاره به تعرض به تأسیسات هسته‌ای اصفهان و نطنز با بیان این که «هیچ‌گونه نشت و آلودگی در پی این تهاجم وجود ندارد و در تأسیسات اصفهان و نطنز هیچ‌گونه تشعشعی رخ نداده است».

معاون امنیتی انتظامی استاندار اصفهان همچنین با اشاره به این که «این مرکز بلافاصله بررسی‌های لازم در رابطه با احتمال انتشار آلودگی‌های هسته‌ای پیرامون سایت‌های مذکور را انجام داد، خاطرنشان کرد: «با توجه به تمهیدات اندیشیده شده و برنامه‌ریزی صورت گرفته قبلی و نیز اطلاعات ثبت شده توسط سامانه‌های آشکارساز مواد پرتوزا، علائمی حاکی از آلودگی به ثبت نرسیده است»

حملات آمریکا در نخستین ساعات یکم تیرماه با هدف نابودی این تاسیسات صورت گرفت. این حمله با دخالت مستقیم و توسط آمریکا صورت گرفت و آمریکا مدعی است که کل این تاسیسات را نابود کرده است. تعرض به این تاسیسات از حدود یک هفته قبل یعنی تنها چند روز بعد از تجاوز نظامی اسراییل به ایران آغاز شده بود.

۲۳ خرداد «رافائل گروسی» مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در نشست شورای امنیت با بیان این که «مقامات ایران اکنون اعلام کردند که تأسیسات هسته‌ای اصفهان و فردو نیز هدف حمله اسرائیل قرار گرفته است» تاکید کرد که «هیچ نشانه‌ای درباره حمله به سطوح زیرین نطنز وجود ندارد. اما قطع برق آبشار‌ها ممکن است آسیب‌زا باشد. تاکنون هیچ تابش هسته‌ای بیرون از نطنز گزارش نشده است. نوع آلودگی رادیواکتیو موجود در داخل نطنز، عمدتاً ذرات آلفا هستند که می‌توان با تدابیر حفاظتی مناسب آنها را کنترل کرد».