کودک همسری یا ازدواج پیش رس؟ / نگاه عجیب وزارت کشور به ازدواج کودکان
رویداد۲۴ شادی مکی: مدتی پیش بود که گزارشی از سوی مرکز آمار ایران تحت عنوان «گزارش وضعیت اجتماعی و فرهنگی ایران» منتشر شد. گزارشی که بر اساس آن مشخص شد ازدواج دختران ۱۰ تا ۱۴ ساله که در سه ماهه اول سال جاری، ۷۳۲۳ مورد بوده با رشد ۲۳ درصدی به ۹۰۵۸ مورد در تابستان ۹۹ رسیده است. همچنین بر اساس این گزارش مجموعا در بهار و تابستان سال گذشته ۱۶۰۱۷ مورد ازدواج دختران ۱۰ تا ۱۴ ساله به ثبت رسیده بود که این تعداد با رشدی ۲ درصدی در سال جاری به ۱۶۳۸۱ مورد رسیده است.
انتشار وضعیت اسفناک کودک‌همسری در کشور بازتاب گسترده‌ای داشت و همه سعی داشتند به نحوی این وضعیت را تحلیل و بر لزوم نجات کودکان از این شرایط تاکید کنند. آنچنان که جمعی از فعالان حقوق کودکان هم با تشکیل کارزاری خواستار تصویب «قانون منع ازدواج کودکان» از سوی مجلس شدند. این افراد در بیانیه خود تبعات جسمی و روحی این نوع ازدواج‌ها را مورد تاکید قرار دادند.
در چنین شرایطی تقی رستم‌وندی معاون سازمان امور اجتماعی کشور در گفتگو با ایلنا عنوان کرد که «به دختران کمتر از ۱۳ سال از آنجا که با حکم دادگاه و اثبات آمادگی و بلوغ جسمی دختران حکم قضایی برای ازدواج داده می‌شود، بنابراین ما چیزی به عنوان کودک همسری به معنایی که در ادبیات جهانی وجود دارد، در کشورمان نداریم یعنی در مسیر قانونی این کار انجام می‌شود به عنوان مثال اگر دختر ۱۳ ساله یا کمتر از ۱۳ سال دختر بود که قاضی حکم برای ازدواج نمی‌داد.»
رئیس سازمان اجتماعی کشور همچنین گفته بود: «در نقاط مختلف کشور ما در روستا‌ها دخترانی داریم که در همین سنین ۱۳ سال هستند و آمادگی جسمانی برای ازدواج دارند، این افراد برای ازدواج به دادگاه مراجعه می‌کنند و قاضی بعد از اثبات و وجود مستندات و شواهد حکم می‌دهد که این دختر ۱۳ ساله آمادگی ازدواج دارد، لذا به آن کودک همسری نمی‌گویند، چراکه کودک نمی‌تواند ازدواج کند.»
بلوغ جنسی کودک به معنای آمادگی برای ازدواج نیست
اما دکتر عالیه شکربیگی مدیرگروه علمی- تخصصی خانواده انجمن جامعه‌شناسی ایران و استاد دانشگاه در واکنش به سخنان رئیس سازمان اجتماعی کشور به رویداد۲۴ می‌گوید: بر اساس کنوانسیون بین‌المللی حقوق کودک به هر انسان زیر ۱۸ سال کودک گفته می‌شود این درحالی است که به گفته رئیس سازمان اجتماعی کشور از هر ۲۵ هزار ازدواجی که در ۹ ماهه ابتدای سال در گروه سنی کمتر از ۱۵ سال انجام می‌شود، ۱۴ هزار و ۶۲۹ ازدواج در سن ۱۴ سالگی و ۹ هزار و ۵۳۶ ازدواج هم در سن ۱۳ سالگی رخ داده است؛ بنابراین تمام این ازدواج‌ها در سنین کودکی رخ داده است.
وی ادامه می‌دهد: صحبت‌های ایشان مبنی بر اینکه اجازه قاضی برای ازدواج دختران ۱۳ ساله نشان می‌دهد که ما کودک همسری نداریم، سخنی کاملا اشتباه است. اینکه بگوییم، چون قاضی حکم داده پس دختربچه آمادگی لازم برای ازدواج را دارد این سوال را ایجاد می‌کند بر اساس چه مولفه‌هایی قاضی برای صدور حکم ازدواج یک دختر بچه در نظر می‌گیرد. کدام شاخص‌ها نشان می‌دهد که یک دختربچه ۱۳، ۱۴ ساله تمام شرایطی که یک خانم بزرگسال برای ازدواج داراست را دارد؛ بنابراین نحوه صدور حکم قاضی برای ما مبهم است.
مدیرگروه علمی- تخصصی خانواده انجمن جامعه‌شناسی با بیان اینکه نمی‌توان با یک نگاه متوجه شد که یک دختر بچه آمادگی ازدواج را دارد، عنوان می‌کند: به نظر من اینگونه سخنان و قضاوت‌ها بیشتر نوعی اظهار نظر شخصی هستند. نکته دیگر آنکه آقای رستم‌وند گفته‌اند در روستا‌ها دختران ۱۳ ساله آمادگی ازدواج دارند؛ لذا باید مشخص شود منظور ایشان کدام روستاهاست. ما این مساله را قبول داریم که شرایط آب و هوایی بر رشد و بلوغ جسمی افراد تاثیر گذار است به نحوی که معمولا در مناطق گرمسیر صرفا این نوع بلوغ زودتر از مناطق سردسیر رخ می‌دهد. همچنین دسترسی کودکان به فضای مجازی و مشاهده استیکر‌ها و فیلم‌هایی با محتوای جنسی نیز باعث شده که بلوغ جنسی در کودکان این دوره زودتر رخ دهد.
وی اظهار می‌کند: با همه این موارد رسیدن به بلوغ جنسی و جسمی به معنای آمادگی برای ازدواج نیست و اگر چه این شروط برای ازدواج لازمند، اما کافی نیستند. برای ازدواج مهارت‌هایی لازم است که طرفین باید داشته باشند. آیا رئیس سازمان امور اجتماعی کشور مطمئن هستند که یک دختر در سنین کودکی و نوجوانی مهارت‌های ارتباطی و عاطفی را بلد بوده و وقتی وارد زندگی مشترک می‌شود توان مدیریت ارتباط میان خود و همسرش را دارد؟ از نظر من بسیار بعید است که چنین مهارتی را یک کودک یا نوجوان فراگرفته باشد.
این جامعه‌شناس اضافه می‌کند: وقتی خانواده در شرایط بحرانی قرار می‌گیرد یک دختر ۱۳ یا ۱۴ ساله که وارد زندگی مشترک شده است آیا توان و آمادگی حل بحران را دارد این مساله‌ای است که این مقام اجتماعی باید پاسخ بدهند. این موضوع که دختر صرفا به دلیل رسیدن به رشد جسمانی آمادگی ازدواج را دارد درست نیست.
وی خاطرنشان می‌کند: بر اساس مطالعاتی که انجام شده غالبا طلاق‌ها در سال‌های ابتدایی ازدواج رخ می‌دهند، احتمالا درصدی از این طلاق‌ها مربوط به افرادی است که فکر می‌کنند که به لحاظ جسی آمادگی ازدواج را دارند و وارد زندگی مشترک می‌شوند، اما در زندگی مشترک متوجه می‌شوند که برای ادامه زندگی نیاز به مهارت‌های ارتباطی، عاطفی و توان حل مساله و مقابله با بحران دارند که بعید است یک دختربچه ۱۳ یا ۱۴ مهارت‌های مرتبط با زندگی زناشویی را داشته باشند.
بیشتر بخوانید:آمارها درباره کودک همسری در ایران چه می‌گویند؟
کودک همسری یک حقیقت انکارناپذیر
شکربیگی همچنین به این موضوع اشاره می‌کند که به گفته رئیس سازمان امور اجتماعی کشور نبود تشریفات ازدواج در شرایط کرونایی احتمال ازدواج را افزایش داده است. او می‌گوید: این مساله هم در ابهام است و ممکن است انگیزه‌های مالی و افزایش وام ازدواج هم در افزایش ازدواج میان کودکان و نوجوانان تاثیرگذار بوده باشد. البته این مساله هم قطعی نیست.
این استاد دانشگاه خاطرنشان می‌کند: باید به رشد فکری خانواده‌ها نسبت به ازدواج فرزندانشان و به ویژه دختران توجه کرد. برای من سوال آن است که چرا ایشان گفته‌اند ما در کشور مفهومی به نام کودک‌همسری نداریم. آیا ایشان کودک بودن افراد زیر ۱۸ سال را رد می‌کند؟ چنین صحبتی قابل قبول نیست ما در جهانی زندگی می‌کنیم که معیار‌های خاصی وجود دارد و ما نمی‌توانیم شاخص‌ها و معیار‌ها را در نظر نگیریم و بگوییم که تحلیل من درست است و ما زودرسی ازدواج داریم نه کودک‌همسری این سخنان پاک کردن صورت مساله به جای ارائه راهکار است. چرا که قطعا افرادی که در سنین زیر ۱۸ سال ازدواج می‌کنند در روند کودک همسری قرار دارند.
وی تصریح می‌کند: اگر خانواده‌ای به رشد فکری و اجتماعی و آگاهی رسیده باشد بعید می‌دانم که دختر کودک یا نوجوان را ولو با داشتن بلوغ جنسی آماده ازدواج بداند. زیرا مسائل دیگری نیز در ازدواج مهم است. در جامعه ما ازدواج دختران در ۱۳ یا ۱۴ سالگی وجود دارد و این مساله در نقاط مختلف کشور پراکنده است.
کودک همسری تعرض به جسم و روح کودکان
گلاله وطن‌دوست یکی از وکلای اهل مریوان استان کردستان است و فعال حوزه زنان است که درباره ازدواج کودکان به رویداد۲۴ توضیح می‌دهد: وجود نگاە غیرانسانی و جنسیتی بە زن، فقر مالی، فقر فرهنگی، رویکرد مذهبی روایت محور به پدیده‌های اجتماعی از عوامل مهمی است که باعث شده برخی خانواده‌ها فرزندان دختر را در سنین پایین ناچار به ترک تحصیل و وادار به ازدواج کنند.
وی ادامه می‌دهد: «چرو نیکزاد» دختر ۱۴ ساله اهل روستای سردوش مریوان به اجبار پدر مجبور به ترک تحصیل و ازدواج با پسرعمویش شد، اما یک هفته بعد ازعروسی خودکشی کرد. این درحالی است که معمولا ماموستا‌ها و روحانیون عاقد بر خلاف وظیفه شرعی‌خود سوالی از کودک درخصوص رضایت برای ازدواج نپرسیده و والدین را در مسیر پایان دادن بە این ظلم و تعرض بە حقوق، جسم و روان دختران، راهنمایی و تشویق نمی‌کنند. هرچند که به دلیل عدم رشد کافی پاسخ کودک درصورت مثبت بودن نیز از درجه اعتبار ساقط است.
این وکیل دادگستری خاطرنشان می‌کند: مسولیت انسانی و اجتماعی افراد و اشخاص بزرگسال اعم ازفعالین مدنی، مدیران مدارس، معلمان، والدین آگاه و سمن‌های فعال در حوز کودکان، ایجاب می‌کند کە مسئولانه‌تر قدمی هرچند کوچک برای جلوگیری از گسترش بی‌رویه کودک همسری، بردارند.
وی با بیان اینکه دختربچه‌هایی که وارد زندگی زناشویی می‌شوند هنوز رشد کافی جسمی، روحی و روانی ندارند، اظهار می‌کند: شرایط اقتصادی بد و وجود تفکرات غیرموجه در جوامع سنتی از قبیل نان خور اضافی تلقی کردن فرزند دختر و یا تمایل خانواده پسر برای داشتن عروس کم سن و سال و تربیت وی به وسیله خودشان از جمله دلایل رخ دادن چنین جنایتی است.
وطن‌دوست اضافه می‌کند: عوامل دیگری از جمله وجود ناامیدی در جامعه، بیکاری گسترده والدین، ترس از عدم استخدام در مشاغل مربوط به رشته تحصیلی در آینده، فقر فرهنگی را تشدید کرده است. از دیگر سو ترس و‌نگرانی و ناموس پنداری و ناموس انگاشتن دختران و بیم خانواده‌ها از ارتباط اجتماعی یا عاطفی دخترشان با جنس مخالف، نیز از دیگر علل افزایش کودک همسری و خشونت عریان برضد زنان هستند.
این فعال حوزه زنان خاطرنشان می‌کند: این نوعروسان کم سن و سال به دلیل نداشتن مهارت‌های مورد نیاز زندگی مشترک و توان مدیریت بحران در خانواده، اغلب در زندگی زناشویی خود با افزایش فشار روانی، خشونت و اختلافات مواجه و ناچار به جدایی و یا طلاق می‌شوند. طلاقی که خود عواقب ناگواری از قبیل سرخوردگی، افسردگی، انگ خوردن از سوی اطرافیان، عدم توانایی در مطالبه حقوقات مالی از جمله مهریه به‌دلیل نداشتن سن رشد را به دنبال دارد.
بیشتر بخوانید:افزایش ۲۳ درصدی ازدواج دختران کمتر از ۱۵ ساله در ایران
نگرانی از افزایش کودک همسری بدنبال شرط سنی برای وام ۱۰۰ میلیونی
وی می‌گوید: به گفته یکی ازکارمندان اداره ثبت احوال مریوان، ماهیانه حدود ۴ تا ۱۰ مورد ازدواج دختران ۱٤تا ۱۷ ساله در این شهرستان و روستا‌های تابعه ثبت می‌شود. یکی از این موارد مرتبط با دخترکی ۱۱ ساله (الان. م) است که به همراه پدرش به یکی از دفاتر ثبت ازدواج مراجعه می‌کند، اما خوشبختانه سردفتر به علت صغرسن از ثبت عقدنامه شرعی خودداری می‌کند. اما اطرافیان دختربچە با مراجعه به دادگستری مریوان به آسانی حکم ثبت ازدواج را گرفتند!
وی تصریح می‌کند: ازدواج افراد زیر ۱۸ سال در حالی در کشور ما به ثبت می‌رسد که برای دریافت گواهینامه رانندگی، افتتاح حساب بانکی و شرکت در انتخابات نیاز به احراز سن رشد که همان ۱۸ سالگی است، وجود دارد. اما برای ازدواج و تشکیل زندگی مشترک که مرتبط با سرنوشت این کودکان است ضابطه‌ای وجود ندارد.
به گزارش رویداد۲۴ ارتقای سلامت، سرمایه، رضایت، نشاط و عدالت اجتماعی، نظم و احساس امنیت، پیشگیری، مدیریت، کنترل، کاهش و حذف معضلات و آسیب‌های اجتماعی از وظایف سازمان امور اجتماعی کشور است. این در حالی است که رئیس این سازمان با بیان این سخنان و سعی در کتمان وجود کودک همسری در کشور و حتی اصرار بر این قضیه که دختربچه‌های روستایی آمادگی ازدواج را به دلیل رشد جسمی دارند نشان می‌دهد که وی باید مطالعات بیشتری در این خصوص داشته و با دختربچه‌های روستایی در شرایطی امن صحبت کند تا متوجه این موضوع شود که چه تبعات و خطراتی در کمین کودکان روستایی که ازدواج‌های زودتر از موعد دارند، وجود دارد. بدون این مطالعات بعید است که این سازمان با مدیریت رستم‌وندی بتواند به وظایف خود عمل کند، چه آنکه کودک‌همسری با اجازه یا بدون اجازه قانون در تمام جهانی به عنوان نوعی آسیب اجتماعی تلقی می‌شود.
