برگزاری رفراندم رای به جمهوری اسلامی بعد از انقلاب ایران

رویداد۲۴ علیرضا نجفی: تصویر تاریخی ثبت شده در روز۱۲ فروردین ۱۳۵۸ و برگزاری رفراندوم عمومی رای به جمهوری اسلامی. در این رفراندوم دو گزینه وجود داشت؛ جمهوری اسلامی آری یا خیر. مردم به یکی از این دو گزینه‌ها رای دادند.

نظام شاهنشاهی در ۲۲ بهمن سال ۱۳۵۷ با اعلام بی طرفی ارتش فرو پاشید و کمتر از دوماه پس از آن آیت الله خمینی دستور برگزاری رفراندومی در تایید قانونی حکومت جدید داد.

صادق طباطبایی که در آن زمان معاون سیاسی وزارت کشور بود، چنین می‌نویسد: «۱۲ روز از پیروزی انقلاب نگذشته بود که مرحوم حاج احمدآقا خمینی گفتند، امام می‌گویند رفراندوم باید هرچه زود‌تر برگزار شود. من با آقای دکتر صدر حاج‌سیدجوادی در وزارت کشور دیدار کردم و پیام امام را به ایشان دادم. وزیر کشور گفت ما الان تشکیلات سالم اداری در کشور نداریم، حتی پاسبان‌ها نه می‌توانند با لباس و اونیفورم سابق سر کار بروند و نه ابزار بی‌سیم و ماشین دارند، کلانتری‌ها هم اکثر در روز‌های آخر به‌شدت آسیب دیده است. در مراکز استان‌ها و شهر‌ها هم استانداران و فرمانداران هنوز مستقر و مسلط به اوضاع نشده‌اند. انجام امر امام چند ماهی فرصت نیاز دارد. من مطلب را به احمد آقا طی یک تماس تلفنی اطلاع دادم. کمی بعد ایشان تلفن کرد و گفت امام می‌فرمایند، اگر کمی بجنبید، این کار انجام می‌شود. دو روز بعد احمدآقا مجدداً زنگ زد و گفت امام می‌گویند قصه رفراندوم به کجا رسید؟ من گفتم مطلب تازه‌ای ندارم. ایشان گفت امام معتقدند خود شما به وزارت کشور بروید و با تجربه کار سازمانی که از انجمن‌های اسلامی دارید، سامان دادن به این امور را خود برعهده بگیرید.»

منتقدان این رفراندوم معتقدند انتخاب گزینه‌ها بر پایه حضور و تاثیر همه جریان‌های سیاسی نبود چرا که تنها گزینه انتخابی، جمهوری اسلامی بود که بازتاب دهنده ایدئولوژی بخشی از انقلابیون بود و انواع دیگر حکومت در آن لحاظ نشده بود. گروه‌های سیاسی مختلف در کنار هم رژیم شاه را ساقط کرده بودند و حال زمان تعیین سرنوشت بود.

کلمه جمهوری که از جمهوری پنجم فرانسه اخذ شده بود فصل مشترک انقلابیون بود. چریک‌های فدایی و چپ‌ها، جمهوری شورایی و جمهوری خلق را می‌خواستند و در طرف دیگر جناح چپ جبهه ملی می‌گفتند فقط «جمهوری ایران» و معتقد بودند صفت اسلامی به استبداد خواهد انجامید. جبهه دموکرات کردستان نیز «جمهوری خلق» را پیشنهاد دادند و نهضت آزادی «جمهوری دموکراتیک اسلامی» را. اما همه این‌ها کنار گذاشته شدند زیرا آیت الله خمینی دارای آنچنان نفوذی در میان توده‌ها بود که اگر هم چنین گزینه‌هایی در موارد انتخابی لحاظ می‌شدند می‌توانست از مردم بخواهد به گزینه مورد نظرش رای بدهند، اما ترجیح داد چنین کاری انجام ندهد.

آیت الله خمینیه پیشنهاد مهندس مهدی بازرگان نخست وزیر وقت را که خواستار اضافه کردن صفت دموکراتیک به جمهوری اسلامی بود را رد کرد و جمله مشهور «جمهوری اسلامی، نه یک کلمه بیش نه یک کلمه کم» را خطاب به دولت موقت گفت.

علاوه بر آن ضعف دیگر رفراندوم مشخص نبودن «چیستی جمهوری اسلامی» بود. قانون اساسی و شیوه حکومت داری در آن تبیین نشده بود و مشخص نبود مردم قرار است به چه چیزی رای دهند. احمد شاملو که از منتقدان این رفراندوم بود، در یک سخنرانی در دانشگاه برکلی آمریکا می‌گوید: «یک جعبه سربسته مقابل ما بود که به آن رای بدهیم و نمی‌دانستیم جمهوری اسلامی یعنی چه، بنابراین دلیلی نداشت در آن رفراندوم شرکت کنیم و آن را تحریم کردم.»

کسانی چون عبدالکریم لاهیجی نوشتند که «رویداد ۱۲ فروردین مشخصه‌های یک بیعت از مردم را داشت تا برگزاری یک همه‌پرسی؛ اشکال برگزاری چنان همه‌پرسی‌ای این عنوان می‌شود که در نظرسنجی دوازده فروردین ۱۳۵۸، نوع حکومت بعدی از مردم پرسیده نشد و نحوه سؤال (جمهوری اسلامی، آری یا نه؟) به شکلی است که مردم را بین انتخاب شیوه‌ای معلوم یا تن‌دادن به شیوه‌ای نامعلوم مخیر می‌کند که از لحاظ روانی توده‌های مردم را به انتخاب پاسخ آری متمایل می‌کند. این تشویق به آری گویی در شکل و رنگ برگه‌ها نیز لحاظ شده بود.»

بیشتر بخوانید: فرخ رو پارسا ؛ اولین وزیر زن در تاریخ ایران که اعدام شد

به گزارش رویداد۲۴ رفراندوم با چنین وضعیتی در ۱۰ و ۱۱ فروردین ۱۳۵۸ برگزار شد. عده‌ای از گروه‌های انقلابی مانند چپ‌ها به رفراندوم را تحریم کردند اما علاقمندان به آیت الله خمینی به خواسته وی تن دادند.

دکتر سنجابی که از ملی گرایان شناخته شده کشور بود اظهار کرد که «محتوای جمهوری اسلامی دموکراتیک است» و پیروانش را به رای مثبت دادن به آن تشویق کرد. بازرگان و دیگر ملی مذهبیون نیز چنین کردند. دوازدهم فروردین آرای مردمی را اعلام کردند که بنابر ادعای مسئولین وقت بیش از ۹۷ درصد به جمهوری اسلامی رای داده بودند. به این ترتیب رژیم پادشاهی که در عمل (دوفاکتو) فروپاشیده بود به صورت قانونی (دوژور) نیز فروپاشید.

آیت الله خمینی در روز اعلام نتایج بیانیه‌ای صادر کرد و چنین گفت: «من به ملت بزرگ ایران که در طول تاریخ شاهنشاهی، که با استکبار خود آنان را خفیف شمردند و بر آنان کردند آنچه کردند، صمیمانه تبریک می‌گویم. خداوند تعالی بر ما منت نهاد و رژیم استکبار را با دست توانای خود که قدرت مستضعفین است در هم پیچید و ملت عظیم ما را ائمه و پیشوای ملت‌های مستضعف نمود، و با برقراری جمهوری اسلامی، وراثت حقه را بدانان ارزانی داشت. من در این روز مبارک، روز امامت امت و روز فتح و ظفر ملت، جمهوری اسلامی ایران را اعلام می‌کنم. به دنیا اعلام می‌کنم که در تاریخ ایران چنین رفراندمی سابقه ندارد، که سرتاسر مملکت با شوق و شعف و عشق و علاقه به صندوق‌ها هجوم آورده و رأی مثبت خود را در آن ریخته و رژیم طاغوتی را برای همیشه در زباله‌دان تاریخ دفن کنند.»