رویداد۲۴ مژده کریمی: نویسندگان به سبب روحیه انتقادی معمولا مورد غضب حاکمیت‌ها بوده‌اند. این موضوع نه در ایران که در همه جای جهان رخ داده است؛ با این تفاوت که میزان رعایت حقوق بشر در کشورهای مختلف متفاوت است. میگوئیل سروانتس، جواهر لعل نهرو، اُ.هنری، مارکی دو ساد، اسکار وایلد، برتراند راسل، لودویگ ویتگنشتاین و ... از معروف‌ترین نویسندگان زندانی در دنیا بوده‌اند.

در ایران چهره‌هایی همچون احمد شاملو، احمد محمود، محمود دولت آبادی، محمود اعتماد زاده، ابراهیم یونسی، هوشنگ ابتهاج، نجف دریابندری، مرتضی کیوان، خسرو گلسرخی، غلامحسین ساعدی، فرخی یزدی، مهدی اخوان ثالث، فرج سرکوهی،  معروف به م.به‌آذین، علی محمد افغانی، علی اکبر سعیدی سیرجانی، علی اصغر امیرانی، سعید سلطان پور، رحمان هاتفی، ناصر زرافشان، تقی ارانی، بزرگ علوی، انور خامه‌ای، خلیل ملکی، ایرج اسکندری و احسان طبری از مشهورترین نویسندگان و پژوهشگران ایران بودند که بازداشت شدند و بعضی از آنها نیز در زندان کشته شدند.

بیشتر بخوانید: محاکمه معروف‌ترین شکنجه‌گران ساواک

احمد محمود

احمد محمود یکی از نویسندگان معاصر ایران بود. وی از دانشجویان دانشکدهٔ افسری بود که پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ بازداشت شد. محمود از رمان‌نویسان چیره دست است که سه مجموعه تقریبا بهم پیوسته او شامل «همسایه‌ها»، «داستان یک شهر» و «زمین سوخته» از مهمترین آثار اوست. همچنین رمان مدار صفر درجه از دیگر نوشته‌های اوست. تمام آثار او تم سیاسی دارند و مخصوصا این تم در اثر همسایه‌ها بیش از سایر آثار او دیده می‌شود. او در مستندی که بهمن مقصودلو درباره زندگی‌اش ساخت، درباره زندان گفته «زندان به بخشی از هویت مردم ایران تبدیل شده زیرا یا خودشان زندان رفته‌اند یا یکی از اعضای خانواده آنها در زندان بوده است.»

احسان طبری

احسان طبری نظریه پرداز مارکسیست ایرانی بود که او نیز به همراه گروه 53 نفر بازداشت شد. طبری به چهار سال زندان محکوم شد و دوره محکومیتش را در بند هفتم زندان قصر گذراند. بعد از انقلاب نیز با شروع دستگیری اعضای حزب توده او نیز دستگیر و زندانی شد و علیه خودش اعتراف تلویزیونی کرد.

هوشنگ ابتهاج (ه.ا.سایه)

هوشنگ ابتهاج شاعر بلندآوازه ایرانی است که در دهه ۶۰ به اتهام عضویت در حزب توده زندانی شد و ۱۳۶۳ آزاد شد. خاطره‌ای منسوب به هوشنگ ابتهاج به نقل از او روایت شده که «در زندان بودم و با یک هم وطن هم بند، ترانۀ "ایران ای سرای امید" از بلند گوی زندان پخش شد، تا که شنیدم زدم زیر گریه! هم بندم گفت :چرا گریه می کنی؟ گفتم : شاعر این ترانه منم!!! گفت: پس تو که این ترانه را سرودی چرا در زندانی؟»

نجف دریابندری

نجف دریابندری مترجم و نویسنده ایرانی در سال ۱۳۳۳ به دلیل عضویت در حزب توده ایران دستگیر شد. او تا پای اعدام رفت اما در نهایت به زندان محکوم شد و پس از یک سال به زندان تهران منتقل شد. نجف دریابندری در زندان به مسائل فلسفی علاقه‌مند شد و در آن مدت، کتاب تاریخ فلسفه غرب اثر برتراند راسل را به فارسی برگرداند که بعدها توسط انتشارات سخن به چاپ رسید. وی پس از تحمل چهار سال زندان، در سال ۱۳۳۷ آزاد شد.

بزرگ علوی

سیدمجتبی آقابزرگ علوی معروف بزرگ علوی عضو حزب توده و از داستان‌نویسان مشهور ایران بود که سال ۱۳۱۵ به همراه گروه ۵۳ نفر بازداشت شد. بزرگ علوی در زندان کتاب‌های «۵۳ نفر» و «ورق پاره‌های زندان» را نوشت.

مرتضی کیوان

مرتضی کیوان، عبدالرحیم احمدی، فریدون رهنما، اولین باغچه‌بان و سیاوش کسرایی در فرودگاه مهرآباد سال ۱۳۳۱

مرتضی کیوان شاعر، روزنامه‌نگار و فعال سیاسی عضو حزب توده ایران بود. مرتضی کیوان در روزهای پس از کودتای ۲۸ مرداد، در حالی که سه تن از نظامیان فراری سازمان نظامی حزب توده را در خانه خود پنهان کرده‌بود، دستگیر و به جرم «خیانت»، در ۲۷ مهر ۱۳۳۳، در زندان قصر تیرباران شد. احمد شاملو در اشعار خود «سال بد» و «برای عموهایت» از مرتضی کیوان یاد کرده است. کیوان بیشترین تاثیر را در زندگی احمد شاملو و هوشنگ ابتهاج گذاشته است.

احمد شاملو (الف.بامداد)

احمد شاملو شاعر و نویسنده برجسته ایرانی بود در سال ۱۳۲۲ به دلیل فعالیت‌های سیاسی به زندان افتاد. او در اشعارش به وضوح جهت‌گیری سیاسی خود را نشان می‌داد و از این حیث او نخستین شاعر ایرانی بود که به مفهوم کلمه سیاست را در شعر بازنمایی می‌کرد

شاملو یکبار در جوانی و در جریان ورود متفقین به خاک ایران دستگیر شد. بار دیگر در تبریز در دوره حکومت فرقه دموکرات بازداشت شد. یکبار دیگر در سال ۱۳۳۲ پس از کودتای ۲۸ مرداد علیه دکتر مصدق در چاپخانه روزنامهٔ اطلاعات دستگیر و به زندان قصر برده شد.

شاملو در زندان قصر پیش‌نویس دستور زبان فارسی را نوشت و قصهٔ بلندی به سیاق امیر ارسلان و ملک بهمن نگاشت که به گفته خودش در انتقال از زندان شهربانی به زندان قصر از بین رفت. شاملو در زمستان ۱۳۳۳ پس از تحمل یک سال حبس، از زندان آزاد شد.

خسرو گلسرخی

خسرو گلسرخی شاعر و روزنامه‌نگار و از حامیان جنبش‌های چریکی بود که به اتهام توطئه برای آسیب رساندن به خانواده سلطنتی در سال ۱۳۵۱، بازداشت و پس از محاکمه اعدام شد. گلسرخی به همراه کرامت الله دانشیان بازداشت شد که او عضو چریک‌های فدایی خلق بود اما خود گلسرخی در این حزب عضویت نداشت.

فرخی یزدی

محمد فرخی یزدی شاعر و روزنامه‌نگار آزادی‌خواه و دموکرات صدر مشروطیت است. در نوروز سال۱۲۹۷ فرخی برخلاف سایر شعرای شهر که معمولاً قصیده‌ای در مدح حاکم و حکومت وقت می‌ساختند شعری در قالب مسمط ساخت و در مجمع آزادیخواهان یزد خواند. به همین دلیل حاکم یزد دستور داد دهانش را با نخ و سوزن دوختند و به زندانش افکندند. وی بعدها مجددا بازداشت شد و در زندان قصر در تهران توسط پزشک احمدی به دستور رضاشاه کشته شد.

غلامحسین ساعدی (گوهر مراد)

غلامحسین ساعدی نویسنده چپگرای ایرانی در خردادماه سال ۱۳۵۳ توسط ساواک دستگیر شد. البته قبل از این نیز بارها توسط ساواک و شهربانی دستگیر و مورد ضرب و شتم قرار گرفته بود. حتی یک بار بر اثر شکنجه در بیمارستان جاوید بستری شد اما این بار (خرداد ۱۳۵۳) ابتدا به زندان قزل‌قلعه و سپس به زندان اوین منتقل می‌شود که این وضعیت به مدت یک سال ادامه پیدا می‌کند. پس از آزادی از زندان، سه داستان گور و گهواره، فیلم‌نامهٔ عافیتگاه و داستان کلاته نان را نوشت و در سال ۱۳۵۷ به دعوت انجمن قلم آمریکا به این کشور رفت.

محمود دولت آبادی

محمود دولت‌آبادی نویسنده اهل ایران وی در صحنه سیاسی کشور هم فعال است و دارای گرایش‌ اصلاح طلبانه است. دولت‌آبادی قبل از انقلاب ۵۷ به دلایل سیاسی چند مرتبه دستگیر و روانه زندان شد.

مهدی اخوان ثالث (م.امید)

مهدی اخوان ثالث شاعر بزرگ ایران بود که در دوران پهلوی به زندان محکوم شد. او در زندان مجموعه «در حیاط کوچک پاییز در زندان» سرود که برخی قطعات آن کاملا سیاسی هستند. این شعر از حبسیات معروف ادبیات ایران است.

فرج سرکوهی

فرج سرکوهی نویسنده و منتقد چپگرای ایرانی بود که سال ۱۳۴۵ به مدت سه ماه و در سال ۱۳۴۶ به مدت حدود یک سال به اتهام شرکت در جنبش‌های دانشجویی علیه شاه به زندان افتاد و در سال ۱۳۵۰ مجدداً دستگیر و به ۱۵ سال زندان محکوم شد. در روز‌های پیروزی انقلاب ایران در سال ۱۳۵۷ سرکوهی همراه دیگر زندانیان سیاسی از زندان آزاد شد. سرکوهی پس از انقلاب نیز یکبار در سال ۶۰ دستگیر شد و بار دیگر در سال ۷۵ هنگامی که قصد خروج از ایران را داشت.

محمود اعتمادزاده (م.به.آذین)

محمود اعتماد زاده معروف به «م. به آذین» نویسنده و منتقد چپگرای ایران بود که یکبار در سال 1349 توسط حکومت پهلوی بازداشت شد. او یکبار دیگر در آذر ۱۳۵۶ به‌همراه پسرش کاوه دستگیر شد. در ۱۷ بهمن ۱۳۶۱ در جریان دستگیری‌های اعضای حزب تودهٔ ایران دستگیر شد و علیه خود اعتراف کرد.

علی محمد افغانی

علی محمد افغانی رمان‌نویس مشهور چپگرای ایران و صاحب اثر برجسته شوهر آهو خانم است که افسر سازمان نظامی حزب توده ایران بود. وی در دادگاه به جرم عضویت در حزب توده به اعدام محکوم شد و سپس همراه با عده‌ای دیگر از افسران توده‌ای محکوم به اعدام، با یک درجه تخفیف به حبس‌ابد محکوم شد.

علی اکبر سعیدی سیرجانی

علی اکبر سعیدی سیرجانی پژوهشگر و نویسنده معروف ایران بود که اسفند ۱۳۷۲توسط وزارت اطلاعات بازداشت شد. او در ۴ آذرماه ۱۳۷۳ و در زندان درگذشت. سعیدی سیرجانی از اولین نفراتی بود که قربانی قتل‌های زنجیره‌ای در ایران شد.

علی اصغر امیرانی

علی اصغر امیرانی بنیانگذار، مدیر و نویسنده مجله خواندنی‌ها بود که اوایل انقلاب بازداشت و سپس اعدام شد. امیرانی یکبار در سال ۱۳۲۱ که قوام‌السلطنه همه روزنامه‌ها و مجلات کشور را تعطیل کرد و مدیران آن‌ها را به زندان انداخت، بازداشت شد. در این دوره امیرانی دو ماه در زندان بود. امیرانی یک بار در ۲۲ اسفند ۱۳۵۷ دستگیر و پس از مدتی در تابستان ۱۳۵۸ آزاد شد اما مدتی بعد دوباره دستگیر شد و ابتدا به هشت سال زندان محکوم شد که حکم را نپذیرفت. در دادگاه فرجام او به اعدام محکوم شد که حکم او در روز ۳۱ خرداد ۱۳۶۰ اجرا شد.

سعید سلطانپور

سعید سلطان پور نویسنده و کارگردان تئاتر از اعضای چریک‌های فدایی خلق بود. سال ۱۳۴۹ در جریان جنبش سیاهکل به خاطر کارگردانی نمایشنامه آموزگاران نوشته محسن یلفانی دستگیر شد. بار دیگر در سال ۱۳۵۱ به جرم پخش دوباره کتاب ممنوعهٔ نوعی از هنر، نوعی از اندیشه بازداشت شد. سعید سلطان‌پور در سال ۱۳۵۹ هنگام پخش تراکت در تهران، در خیابان انقلاب، به وسیلهٔ گشت سپاه دستگیر شد. بعد از انقلاب ۱۷ بهمن ۱۳۵۹ یکبار دستگیر و سپس آزاد شد و بار دیگر در مراسم عروسی خودش دستگیر و سپس اعدام شد.

رحمان هاتفی

رحمان هاتفی معروف به حیدر مهرگان روزنامه نگار چپگرای ایران بود که در زمان پیروزی انقلاب ایران سردبیر کیهان بود. وی در اردیبهشت ۱۳۶۲ دستگیر و در ۱۹ تیر ۱۳۶۲ در زندان توحید درگذشت.

ناصر زرافشان

ناصر زرافشان حقوقدان مترجم و نویسنده چپگرای ایرانی است که به نام «ناصر زنده‌رودی» آثار خود را ترجمه می‌کرد. اقتصاد سیاسی نوشته نیکی تین از ترجمه‌های مشهور اوست. او وکالت پرونده قتل‌های زنجیره‌ای را بر عهده داشت و پس از آن بازداشت شد.

تقی ارانی

تقی ارانی پدر معنوی چپ‌گرایان ایران است که سردبیر مجله دنیا بود. او سال ۱۳۱۵ در دوره رضا شاه به همراه گروه خود معروف به ۵۳ نفر بازداشت شد و سال ۱۳۱۸ در زندان نیز کشته شد. احمد شاملو قصیده برای انسان بهمن را در وصف ارانی سرود.

انور خامه‌ای

انور خامه‌ای جامعه‌شناس و نویسنده معروف چپگرای ایران و عضو حزب توده بود که سال 1326 از این حزب انشعاب کرد. او در دوره رضا شاه به همراه گروه ۵۳  نفر بازداشت شد.

خلیل ملکی

خلیل ملکی نویسنده و جامعه شناس مارکسیست بود که بعدها از این ایدئولوژی دست کشید و خط سوم را راه انداخت و به مصدق پیوست و از او حمایت کرد. او در دوره رضا شاه به همراه گروه ۵۳  نفر دستگیر شد.

ایرج اسکندری

ایرج اسکندری دبیر اول حزب توده بود. کتاب سرمایه کارل مارکس توسط اسکندری ترجمه شده است. او نیز به همراه گروه ۵۳ نفر دستگیر شد. او در دوره قوام وزیر بازرگانی شد، اما بعد از سوءقصد به شاه در سال ۱۳۲۷، اعضای حزب توده زندانی و محاکمه شدند. در این دوران اسکندری در ایران نبود اما به صورت غیابی به حبس محکوم شد.

ابراهیم یونسی

ابراهیم یونسی از چیره‌دست‌ترین مترجمان ایرانی است که ترجمه‌های درخشانی از آثار چارلز دیکنز و تئودور داستایوفسکی به فارسی انجام داده است. یونسی از افسران شبکه نظامی حزب توده ایران بود که بعد از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ دستگیر و محکوم به اعدام شد اما به دلیل آنکه یک پای خود را در ارتش از دست داده بود، یک درجه تخفیف گرفت و به حبس ابد محکوم شد. احمد محمود در کتاب داستان یک شهر از ابراهیم یونسی به عنوان سروان یونس یاد کرده است.