تصویری کمیاب از حال و هوای درگذشت بنیانگذار جمهوری اسلامی
رویداد۲۴ | در شامگاه سیزدهم خردادماه سال ۱۳۶۸، فضای جماران تهران حال و هوایی متفاوت داشت. وضعیت جسمانی آیت‌الله خمینی طی روز‌های پیش به شدت وخیم شده بود و اطراف اقامتگاه رهبر انقلاب، حلقه‌های متعدد نیرو‌های انتظامی و حفاظتی مستقر بودند. در ساعات پایانی شب، حلقه‌ای محدود از مقامات ارشد نظام در کنار تخت آیت‌الله خمینی گرد آمده بودند؛ آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای، میرحسین موسوی و آیت‌الله موسوی اردبیلی، از جمله این افراد بودند. آیت‌الله خمینی نهایتا در ساعت ۱۰:۲۰ شب و پس از چندین تلاش ناموفق برای احیای قلبی، از دنیا رفت.
خبر هنوز به شکل رسمی اعلام نشده بود، اما وقتی اندوه و گریه فضای جماران را فرا گرفت دیگر نمی‌شد مانع از انتشارش شد. طبق گزارش‌های ثبت شده، از جمله در کتاب خاطرات هاشمی رفسنجانی، مهدی کروبی از شدت اندوه چندین‌بار بیهوش شد، و خود هاشمی نیز نمی‌توانست مانع گریه‌کردن را متوقف کند. اما برای سیاستمداران، وقت درنگ نبود. هاشمی سال‌ها بعد چنین در کتاب خاطراتش چنین نوشت: «در حال تدوین دستور جلسه مجلس خبرگان بودیم که ناگهان صدای شیون از داخل بیمارستان بلند شد... می‌دانستیم اگر خبر درگذشت امام به مردم برسد، ممکن است کنترل از دست برود.» وی در جایی دیگر نیز گفته که: «آن شب، سخت‌ترین حالتی بود که در زندگی‌ام تجربه کرده‌ام... تمام دنیا، همه‌ی ایران و همه‌ی مسلمانان آکنده از احساساتی گوناگون بودند، اما ما، تعداد اندکی از افراد حاضر، انگار کندوی زنبور خشمگینی درون‌مان بود که از درون می‌سوزاند، بی‌آن‌که کاری از دست‌مان برآید.»
مدیریت بحران و روند انتقال قدرت
در نخستین ساعات پس از درگذشت آیت‌الله خمینی، اعضای حاضر در جماران تصمیم گرفتند خبر این رویداد را تا سپیده‌دم فقط در میان مقامات ارشد نگه دارند و از اعلام رسمی آن خودداری کنند. در آن شب، مراسم غسل و کفن طبق وصیت شرعی آیت‌الله خمینی انجام گرفت.
در بامداد چهاردهم خرداد، فضای شهر تهران همچنان آکنده از ابهام بود. رسانه‌ها برنامه‌های عادی خود را قطع کرده و تلاوت قرآن جایگزین شده بود؛ نشانه‌ای غیرمستقیم که از وقوع حادثه‌ای مهم خبر می‌داد. حوالی ساعت ۷ صبح، خبر درگذشت آیت‌الله اعلام شد و همزمان با انتشار این خبر، دولت پنج روز عزای عمومی و تعطیلی چهل روزه اعلام کرد.
بیشتر بخوانید: بستری شدن آیت الله خمینی در بیمارستان قلب
با انتشار خبر، موجی از جمعیت از نقاط مختلف کشور به سوی تهران روانه شدند تا در مراسم تشییع بنیانگذار جمهوری اسلامی شرکت کنند. روز ۲۱ خرداد، شهر تهران صحنه تجمع میلیونی مردم شد. انتقال پیکر آیت‌الله خمینی به بهشت زهرا با کامیون یخچال‌دار انجام شد تا شرایط جسمانی پیکر در گرمای تابستان حفظ شود. با این حال، به دلیل هجوم بی‌سابقه جمعیت، مسیر تشییع بار‌ها متوقف شد و تابوت از سکوی کامیون به میان جمعیت افتاد. در جریان یکی از این وقایع، پرچم ایران و شال سبزی که زیر پیکر قرار داشت، در میان دست‌ها گم شد و بخشی از قطعات تابوت فلزی به عنوان تبرک میان مردم توزیع گردید.
در یکی از توصیف‌های ثبت‌شده آمده است: «دماسنج داخل تابوت به سی‌وهشت درجه می‌رسید و سپاهیان ناچار بودند با شلنگ آب بر جمعیت بپاشند.» ازدحام و فشار جمعیت سبب شد نیرو‌های انتظامی چندین مرتبه کنترل مراسم را از دست بدهند. در نهایت، با استفاده از هلیکوپتر و حلقه حفاظتی سپاه پاسداران، پیکر به محل دفن منتقل و مراسم به پایان رسید. بنا بر گزارش‌های رسمی، در جریان مراسم تشییع هزاران نفر دچار آسیب یا بی‌هوشی شدند و صد‌ها نفر به مراکز درمانی انتقال یافتند. مسئولان به جهت وسعت حضور جمعیت و بی‌نظمی‌های پدیدآمده، این مراسم را «یکی از بزرگ‌ترین رخداد‌های اجتماعی ایران معاصر» توصیف کردند.
پیامد‌های سیاسی و اجتماعی
همزمان با این وقایع، جلسه فوق‌العاده مجلس خبرگان رهبری تشکیل شد. این شورا باید در زمانی کوتاه درباره تعیین جانشین رهبر فقید و اصلاح قانون اساسی تصمیم‌گیری می‌کرد. برخی از چهره‌های سیاسی در آن جلسات بر لزوم تداوم ساختار نظام و «امتداد خط امام» تاکید داشتند و برخی دیگر نیز خلاء به‌وجودآمده را به عنوان خطر تلقی می‌کردند. در فضای عمومی کشور، شاهد فراگیرترین حالت عزاداری رسمی و اجتماعی بودیم. بسیاری از گزارش‌های داخلی و خارجی، مرگ آیت‌الله خمینی را «تاریخی‌ترین شب جمهوری اسلامی» نامیدند و گروهی از مخالفان نیز در رسانه‌های برون‌مرزی سخنان دیگری گفتند.
در همان روزها، دولت با سرعت سازماندهی انتقال قدرت، تامین امنیت پایتخت و مدیریت موج جمعیت را در دستور کار قرار داد. هماهنگی گسترده میان نهاد‌های مختلف، اعزام قطار‌های ویژه برای نمایندگان خبرگان و تسریع در تشکیل جلسات، بخشی از این تدابیر بود. بنابر آمار رسمی، مراسم تشییع آیت‌الله خمینی از لحاظ وسعت جمعیت، میزان حضور مردم و حجم رخداد‌های اجتماعی، با هیچ‌یک از تشییع‌های سیاسی قبلی ایران، حتی وقایع مربوط به محمد مصدق یا رضاشاه پهلوی، قابل مقایسه نبوده است.
در فاصله دفن پیکر تا تثبیت ساختار جدید رهبری، دو مسیر موازی جریان داشت: از یک سو فضای عمومی و عاطفی جامعه که در مراسم عزاداری تجلی یافته بود، و از سوی دیگر مذاکرات و تحرکات سیاسی پشت در‌های بسته برای تداوم نظام. جالب اینجاست که بسیاری از خبرنگاران خارجی نیز گزارش کرده بودند که جمهوری اسلامی پس از مرگ آیت‌الله خمینی فروخواهد پاشید. البته این افکار و احساسات در آن زمان و با توجه به محبوبیت و کاریزمای بی‌همتای آیت‌الله خمینی، چندان دور از ذهن نبودند.
در نهایت، روند انتقال قدرت با تعیین رهبری جدید، تصویب اصلاحات قانونی و برقراری آرامش نسبی به سرانجام رسید.
الان جمعیتی که از انروزها باقی مانده چگونه میاندیشد آیا 
