مکانیسم ماشه چیست و در چه صورت علیه ایران فعال می‌شود؟

رویداد۲۴ | تحولات اخیر در پرونده هسته‌ای ایران پس از حملات نظامی اسرائیل و آمریکا به تأسیسات هسته‌ای این کشور، بار دیگر مکانیسم ماشه یا اسنپ بک را به یکی از مهم‌ترین موضوعات دیپلماتیک تبدیل کرده است. تصمیم ایران برای تعلیق همکاری‌های داوطلبانه با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، تنش‌های تازه‌ای را میان تهران و قدرت‌های جهانی به‌وجود آورده است؛ تنش‌هایی که می‌تواند به بازگشت تحریم‌های بین‌المللی در قالب فرآیندی موسوم به مکانیسم ماشه منجر شود.

مکانیسم ماشه سازوکاری است که در توافق جامع هسته‌ای ایران (برجام) پیش‌بینی شده و بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد در سال ۲۰۱۵ به تصویب رسید. این سازوکار به کشور‌های امضاکننده برجام اجازه می‌دهد در صورت نقض تعهدات از سوی ایران، روند بازگشت خودکار تحریم‌های بین‌المللی را آغاز کنند. اکنون که توافق هسته‌ای ایران در آستانه دهمین سالگرد خود قرار دارد و برخی مفاد کلیدی آن در اکتبر ۲۰۲۵ (مهر ۱۴۰۴) منقضی می‌شود، کشور‌های اروپایی امضاکننده برجام یعنی بریتانیا، فرانسه و آلمان هشدار داده‌اند که در صورت ادامه تنش‌ها و عدم بازگشت ایران به مذاکرات، فعال‌سازی مکانیسم ماشه را در دستور کار قرار خواهند داد.

در حال حاضر، آمریکا نیز به‌رغم خروج از برجام در سال ۲۰۱۸ و بازگرداندن تحریم‌های یک‌جانبه علیه ایران، به‌طور غیرمستقیم در مذاکرات با تهران حضور داشته است. این مذاکرات که پیش از حمله اسرائیل به ایران جریان داشت، اکنون متوقف شده است و تحولات اخیر، فضای دیپلماتیک را بیش از پیش پیچیده کرده است.

قطعنامه جدید آژانس علیه ایران

چند هفته پیش، شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با اکثریت قاطع، قطعنامه‌ای را علیه جمهوری اسلامی ایران تصویب کرد که به‌وضوح مسیر فشار‌های حقوقی و دیپلماتیک جدیدی را گشود. در این قطعنامه، از ایران خواسته شده است تا همکاری کامل با آژانس را از سر بگیرد و به پرسش‌های بی‌پاسخ درباره منشأ ذرات اورانیوم کشف‌شده در سه سایت اعلام‌نشده پاسخ دهد؛ موضوعی که به یکی از مهم‌ترین محور‌های اختلافی تبدیل شده است.

در جریان این رأی‌گیری، ۱۹ کشور شامل آمریکا، بریتانیا، فرانسه، آلمان، ژاپن و کانادا به قطعنامه رأی مثبت دادند. در مقابل، ۳ کشور یعنی روسیه، چین و بورکینافاسو رأی منفی دادند و ۱۱ کشور از جمله هند، مصر، برزیل و آفریقای جنوبی رأی ممتنع دادند.

مقامات ایران به شدت به این قطعنامه واکنش نشان دادند و آن را «سیاسی» و «غیرسازنده» توصیف کردند. تهران همچنین بر حق غنی‌سازی اورانیوم تاکید دارد.

هم‌زمان برخی منابع خبری گزارش دادند که کشور‌های عربی و همسایه ایران نسبت به افزایش تنش‌ها هشدار داده‌اند و نسبت به احتمال وقوع حملات نظامی بیشتر علیه تأسیسات هسته‌ای ایران ابراز نگرانی کرده‌اند.

مکانیسم ماشه یا اسنپ بک چیست و چگونه فعال می‌شود؟

مکانیسم ماشه یا Snapback Mechanism به کشور‌های عضو برجام اجازه می‌دهد در صورت نقض تعهدات برجامی توسط ایران، بازگشت تحریم‌های بین‌المللی سازمان ملل را بدون نیاز به اجماع در شورای امنیت فعال کنند. روند کار به این صورت است که اگر یکی از طرف‌های برجام، ایران را به نقض تعهدات متهم کند، می‌تواند پرونده را به شورای امنیت ارجاع دهد.

پس از آن، شورای امنیت تنها ۳۰ روز فرصت دارد تا تصمیمی مبنی بر ادامه تعلیق تحریم‌ها بگیرد. اگر در این مدت توافقی حاصل نشود، تحریم‌های سازمان ملل به‌صورت خودکار و بدون نیاز به رأی‌گیری بازمی‌گردند. نکته مهم این است که این فرآیند غیرقابل وتو است؛ به این معنا که حتی مخالفت کشور‌های دارای حق وتو مانند روسیه یا چین نیز مانع بازگشت تحریم‌ها نمی‌شود.

آیا مکانیسم ماشه علیه ایران فعال خواهد شد؟

در شرایط فعلی، گرچه تنش‌ها به بالاترین سطح در سال‌های اخیر رسیده، اما هنوز هیچ قطعنامه‌ای برای ارجاع رسمی پرونده ایران به شورای امنیت صادر نشده است. قطعنامه اخیر شورای حکام صرفاً یک هشدار جدی تلقی می‌شود که می‌تواند زمینه‌ساز اقدامات شدیدتر باشد.

با این حال، طرف اروپایی مدعی است اگر ایران همچنان به فعالیت‌های هسته‌ای خود ادامه دهد و از همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی خودداری کند، احتمال فعال شدن مکانیسم ماشه به‌شدت افزایش خواهد یافت. در صورت فعال‌سازی این سازوکار، تمامی تحریم‌های بین‌المللی سازمان ملل علیه ایران بازمی‌گردد؛ از جمله تحریم‌های تسلیحاتی، محدودیت‌های اقتصادی، ممنوعیت‌های مرتبط با برنامه موشکی و مسدود شدن دارایی‌ها و تراکنش‌های بانکی.

فعال شدن مکانیسم ماشه یا اسنپ بک، راهی یک‌طرفه به‌سوی بازگشت تحریم‌های بین‌المللی است؛ مسیری که در صورت وقوع، پیامد‌های سنگین سیاسی و اقتصادی برای ایران به همراه خواهد داشت و چشم‌انداز هرگونه توافق یا گشایش دیپلماتیک را برای سال‌ها تیره خواهد کرد.

مکانیسم ماشه دقیقاً چه مفهومی دارد؟

این سازوکار در برجام و ذیل قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت تعریف شده است و به کشور‌های عضو توافق این امکان را می‌دهد که اگر ایران تعهدات اساسی خود را نقض کرد، بدون نیاز به رأی‌گیری و با روندی خودکار، تمام تحریم‌های گذشته دوباره برقرار شوند.

چه کشور‌هایی حق آغاز این روند را دارند؟

هر کشوری که عضو برجام باشد، از جمله پنج عضو دائم شورای امنیت یعنی آمریکا، روسیه، چین، فرانسه و بریتانیا به‌علاوه آلمان، می‌تواند در صورت مشاهده نقض توافق از سوی ایران، این روند را رسماً فعال کند.

فرایند اجرای مکانیسم ماشه چگونه پیش می‌رود؟

ابتدا یکی از کشور‌های عضو گزارشی درباره نقض تعهدات ایران ارائه می‌دهد. پس از آن یک مهلت ۳۰ روزه آغاز می‌شود. اگر در این مدت قطعنامه‌ای برای ادامه تعلیق تحریم‌ها صادر نشود، تمام محدودیت‌ها و تحریم‌های گذشته به شکل خودکار دوباره اعمال خواهند شد.

آیا بازگشت تحریم‌ها با وتوی اعضای دائم قابل‌توقف است؟

خیر. مکانیسم ماشه یا اسنپ بک طوری طراحی شده که برای بازگرداندن تحریم‌ها نیازی به رأی‌گیری نیست. تنها ادامه تعلیق تحریم‌ها به قطعنامه جدیدی نیاز دارد که احتمال تصویب آن بسیار پایین است و همین ویژگی باعث می‌شود وتوی اعضای دائم عملاً بی‌اثر باشد.

مهلت زمانی این روند چقدر است؟

پس از آغاز روند از سوی یکی از کشورها، شورای امنیت تنها ۳۰ روز فرصت دارد تا درباره ادامه تعلیق تحریم‌ها تصمیم بگیرد. اگر در این بازه زمانی توافقی حاصل نشود، همه تحریم‌های پیشین خودکار بازمی‌گردند.