توسعه پایدار؛ اقتصاد پویا و دیپلماسی فعال

رویداد۲۴| محمدمهدی محمدی، پژوهشگر حوزه استراتژی در یادداشتی نوشت: ایران با بیش از ۸۰ میلیون جمعیت، منابع طبیعی گسترده و موقعیت ژئوپلیتیکی استراتژیک، ظرفیت‌های بالقو‌های برای دستیابی به توسعه پایدار دارد. با این حال، چالش‌هایی مانند تغییرات اقلیمی، بحران منابع آبی، وابستگی به نفت و ضعف در مدیریت اقتصادی، موانع جدی در مسیر توسعه پایدار کشور محسوب می‌شوند.

چالش‌های کلیدی توسعه پایدار در ایران

گرچه در سال‌های اخیر تلاش‌های گسترده و برنامه‌های بیشماری برای کاهش وابستگی اقتصاد ایران به درآمد‌های نفتی طرح ریزی و انجام شد‌ه است، اما همچنان وابستگی اقتصاد ایران به نفت و تاثیرپذیری آن از قیمت‌های جهانی و اثر منفی تحریم‌های اقتصادی بر آن بسیار بالاست. همین امر و اثرگذاری آن در اقتصاد ایران موجب شده تا در دوره‌هایی که فروش نفت افزایش داشته، دولت‌ها در کنترل بازار ارز، توجه به پروژه‌های زیرساختی، سرمایه گذاری در طرح‌های بلندمدت، کاهش ناترازی‌های بودجه‌ای و استقراض از بانک مرکزی، عملکرد بهتری داشته باشند و در دوره‌هایی که به دلایل سیاسی یا تحولات اقتصادی در جهان در بالابردن درآمد حاصل از فروش نفت ناکام بوده‌اند، عملا با بحران‌های متعددی مواجه شده‌اند.

جدای از اتکای اقتصاد ایران بر صادرات مواد خام و واردات کالا‌های مصرفی و عدم تنوع اقتصادی، دیپلماسی اقتصادی ناکارامد و عدم حضور فعال در بازار‌های جهانی نیز مزید بر علت شده تا موانع جذب سرمایه‌گذاری خارجی و توسعه تجارت بین‌المللی، این چرخه‌ی دارای اشکال را کامل‌تر کرده و سرعت‌گیری برای مسیر پیشرفت و رشد اقتصادی باشد. اینکه چرا چین از طریق ابتکار "کمربند و جاده" توانسته همکاری‌های اقتصادی گسترد‌های با کشور‌های مختلف ایجاد کند، در حالی که ایران هنوز نتوانسته از موقعیت ژئوپلیتیکی بسیار ارزشمند خود برای تقویت روابط اقتصادی بهره‌برداری کند سوالی است که سال‌ها در یافتن پاسخ دقیق و ارائه راهکاری عملی برای بهبود آن بازمانده‌ایم.

بحران آب، تغییرات اقلیمی و چالش‌های زیست محیطی

ایران یکی از کشور‌های با تنش آبی بالا در جهان است. خشکسالی‌های پی‌درپی و مدیریت ناکارآمد منابع آبی، امنیت غذایی و کشاورزی کشور را تهدید میکند. برنامه‌های بر زمین مانده، کم کاری، جدی نگرفتن، حساس نبودن و در الویت قرار نداشتن حل این بحران باعث شده تا روز به روز بر جمعیت کشاورزان بی انگیزه و فاقد کار به دلیل عدم وجود منابع آبی و عدم توجیه اقتصادی فعالیت‌های ارزش آفرین کشاورزی افزوده شده و زمینی که روزی منبع درآمد و برکت الهی بود، به جهنمی از خار‌های بیابانی و فاقد تنوع زیست محیطی تبدیل شود درحالیکه می‌شد و می‌شود این کشور را از حتی در این مرحله نیز با مدیریت هوشمندانه منابع آبی و توسعه فناوری‌های آبیاری و سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر از این بحران ر‌هایی داد.

راهکار‌های پیشنهادی برای توسعه پایدار در ایران

توسعه اقتصاد دانش بنیان و نوآوری

سرمایه‌گذاری در فناوری‌های پیشرفته و توسعه اقتصاد دانش بنیان بصورت متمرکز برالویت‌های اقتصادی و نیاز‌های فعلی با نگاه حل مسائل موجود و بسترسازی برای خلق ایده‌های نوین نسل‌های آتی میتواند علیرغم افزایش بهره‌وری در سیستم‌های اقتصادی موجود، منجر به کاهش وابستگی به منابع طبیعی شده و چراغ امید برای توسعه را روشن نگه دارد. می‌توان با بهره مندی از تجارت کشور‌های موفقی همچون سنگاپور که با تمرکز بر آموزش، تحقیق و توسعه، و ایجاد محیطی مناسب برای استارتاپ‌ها، به یکی از مراکز پیشرفته فناوری در جهان تبدیل شده است، اقدامات پیشنهادی مشابهی برای کشورمان مثل ایجاد زیرساخت‌های فناورانه، حمایت‌های اصولی با برنامه و قابل ارزیابی از شرکت‌های دانش بنیان و توسعه مراکز تحقیق و توسعه را متصور شد.

تنوع بخشی به اقتصاد و کاهش وابستگی به نفت

تنوع بخشی به اقتصاد ایران الزامی است که سیاستگذاران و مجریان اقتصادی برای حل معضلات کشور ناگزیر به انجام آن و حرکت جدی برای تحقق آن باید در دستور کار خود قرارداده و بطور جدی نسبت به پایش آن طبق برنامه‌های از پیش تعیین شده اهتمام ورزیده و ارزیابی‌های آن را در بطور شفاف بصورت گزارشاتی فصلی منتشر و در معرض پاسخگویی به آن عملکرد قرار گیرند. اقداماتی که می‌توان در بسیاری از کشور‌های درحال توسعه و توسعه یافته نیز مشاهده کرد. بطور مثال امارات متحده عربی با توسعه بخش‌های گردشگری، خدمات مالی و تجارت جهانی، وابستگی خود به نفت را کاهش داده و خود را با برنامه‌های توسعه‌ای بین المللی همراستا کرده است و کشورش را موظف به حرکت در مسیر آن می‌داند.

مدیریت پایدار منابع آبی و حفاظت از محیط زیست

بحران آب و تخریب محیط زیست از چالش‌های حیاتی ایران است که باید با برنامه‌ریزی دقیق و اجرای سیاست‌های پایدار و در الویت قرارگرفتن مباحث آن مدیریت شود. حساس کردن افکارعمومی و ترویج فرهنگ حفظ منابع طبیعی از دوران کودکی و تعمیق باور‌های حفاظت از محیط زیست با بهره‌گیری از کلیه ظرفیت‌های فرهنگ ساز کشور می‌تواند برداشتن گام‌های اساسی در حل این بحران را تسهیل نماید. استرالیا با بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته مانند آبیاری هوشمند و استفاده از آب‌های بازیافتی، منابع آبی خود را بهینه مدیریت کرده و این می‌تواند برای ایران نمونه‌ای موفق از بهینه‌سازی مصرف آب در کشاورزی، اجرای طرح‌های بازچرخانی آب و حفاظت از جنگل‌ها و مراتع باشد.

تقویت دیپلماسی اقتصادی و منطقه‌ای

دیپلماسی اقتصادی یکی از ابزار‌های کلیدی برای توسعه پایدار است. ایران باید از موقعیت ژئوپلیتیکی خود برای تقویت روابط اقتصادی با الویت تعمیق روابط دو جانبه با کشور‌های همسایه، حضور فعال در مناسبات اقتصادی بین المللی، عضویت در مجامع اقتصادی، همسوشدن با استاندارد‌های مالی و ابزار‌های تجاری بین المللی بهره‌برداری کند تا اجرای این راهکار‌ها منجر به حضور در بازار‌های جهانی و گرفتن سهم موثر در اقتصاد منطقه و جهان شود.

اصلاح ساختار‌های مدیریتی

ساختار‌های مدیریتی ناکارآمد، فرسایشی، سفارشی، سنتی و عدم تمایل به تحول، از موانع اصلی توسعه پایدار در ایران به شمار می‌آید. سوئد به عنوان کشوری سرآمد در ایجاد سیستم‌های مدیریتی شفاف باعث کاهش فساد اداری و سازمان یافته و حتی غیر سیستمی و فردی در ساختار اجرایی خود شده و توانسته سیاست‌های توسعه پایدار را با موفقیت اجرا کند. اصلاح ساختار‌های مدیریتی در ایران نیز با هدف کاهش فساد اداری، تقویت نظارت عمومی و افزایش مشارکت مردمی در تصمیمگیری‌های مرتبط با توسعه پایدار از جمله راهکار‌های پیشنهادی است.

با توجه به اینکه راهکار‌های ارائه‌شده برای توسعه پایدار ایران در این مکتوبه بر اساس تجربیات موفق جهانی و تطبیق آنها با شرایط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی کشور توسط نگارنده پیشنهاد شده و توجه به اقتصاد دانش بنیان، تنوع بخشی به اقتصاد، مدیریت منابع آبی، دیپلماسی اقتصادی و اصلاح ساختار‌های مدیریتی، ستون‌های اصلی این راهکار‌ها است، اجرای این سیاست‌ها و بهره گیری از ظرفیت‌های ملی و بین المللی، می‌تواند جهموری اسلامی ایران را به اهداف توسعه پایدار نزدیک و به الگویی برای سایر کشور‌های منطقه تبدیل کند.