NPT چیست و خروج از آن چه عواقبی دارد؟
رویداد۲۴ | شورای حکام سازمان بین‌المللی انرژی اتمی طی روز‌های اخیر قطعنامه‌ای علیه ایران به تصویب رسانده است که موجب شده برخی از سیاسیون پیشنهاد خروج از ان پی تی را مطرح کنند. البته کاظم غریب‌آبادی معاون حقوقی و بین‌المللی وزارت امورخارجه در مصاحبه‌ای اعلام کرد که پاسخ ایران در قبال قطعنامه ضدایرانی شورای حکام خروج از NPT نیست. در این گزارش به این موضوع خواهیم پرداخت که معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای یا NPT چیست و خروج از آن چه عواقبی برای کشور‌ها دارد؟
ان پی تی چیست؟
معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای یا Nuclear Non-Proliferation Treaty (NPT)، یکی از مهم‌ترین اسناد بین‌المللی در حوزه کنترل تسلیحات و منع گسترش سلاح‌های کشتار جمعی است که در سال ۱۹۶۸ به تصویب رسید و از سال ۱۹۷۰ لازم‌الاجرا شد. این معاهده تاکنون توسط ۱۹۱ کشور امضا شده و به عنوان یکی از فراگیرترین پیمان‌های امنیتی جهان شناخته می‌شود. تنها کشور‌هایی مانند هند، پاکستان، اسرائیل و سودان جنوبی هرگز به آن نپیوسته‌اند. کره شمالی نیز در سال ۲۰۰۳ از این معاهده خارج شد.
ایران یکی از امضاکنندگان اولیه NPT است و متعهد شده که از توسعه سلاح هسته‌ای خودداری کند. در مقابل، کشور‌های دارای سلاح هسته‌ای طبق ماده ۶ این معاهده متعهد شده‌اند در مسیر خلع سلاح هسته‌ای گام بردارند. همچنین، ماده ۴ NPT به کشور‌های عضو اجازه می‌دهد از فناوری صلح‌آمیز هسته‌ای تحت نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بهره‌مند شوند.
با وجود این، طی سال‌های گذشته، اختلافاتی میان ایران و برخی کشور‌های غربی بر سر ماهیت برنامه هسته‌ای ایران به وجود آمده که گاه موضوع خروج ایران از NPT را در فضای سیاسی و رسانه‌ای مطرح کرده است. اما خروج از این معاهده چه تبعاتی دارد؟ آیا این اقدام به نفع ایران خواهد بود یا به انزوای بیشتر کشور منجر می‌شود؟
فلسفه وجودی NPT
هدف اصلی این معاهده، جلوگیری از اشاعه سلاح‌های هسته‌ای است. بر اساس NPT، پنج کشور دارای سلاح هسته‌ای که تا پیش از سال ۱۹۶۷ این سلاح‌ها را توسعه داده بودند—یعنی آمریکا، روسیه، چین، فرانسه و بریتانیا—به عنوان "کشور‌های دارنده سلاح هسته‌ای" شناخته می‌شوند. سایر کشور‌ها متعهد شده‌اند که به دنبال چنین تسلیحاتی نروند و در عوض، از مزایای فناوری صلح‌آمیز هسته‌ای بهره‌مند شوند.
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) به عنوان نهاد ناظر اجرای این معاهده عمل می‌کند. کشور‌های عضو موظفند فعالیت‌های هسته‌ای خود را تحت نظارت این آژانس انجام دهند و اطلاعات کامل درباره فعالیت‌های مرتبط را ارائه دهند.
حق خروج از NPT
طبق ماده ۱۰ معاهده NPT، هر کشور عضو می‌تواند با اعلام دلایل خاص مرتبط با منافع عالی خود، از این معاهده خارج شود. این خروج باید سه ماه پیش از موعد اجرایی به سایر اعضا و دبیرکل سازمان ملل اطلاع داده شود. با این حال، چنین اقدامی به‌طور طبیعی هزینه‌های سیاسی و امنیتی قابل توجهی به همراه دارد.
تنها کشوری که تاکنون از این معاهده خارج شده، کره شمالی است. پیونگ‌یانگ ابتدا در سال ۱۹۹۳ خروج خود را اعلام کرد، اما به دلیل مذاکرات، این تصمیم را به تعویق انداخت و در نهایت در سال ۲۰۰۳ از معاهده خارج شد. در پی آن، برنامه تسلیحات هسته‌ای خود را توسعه داد و با انجام آزمایش‌های هسته‌ای، عملاً به یک قدرت هسته‌ای تبدیل شد—گرچه با هزینه‌های گزاف بین‌المللی و تحریم‌های شدید.
عواقب خروج ایران از NPT
۱. افزایش فشار‌های بین‌المللی و انزوا
خروج ایران از NPT می‌تواند به عنوان نشانه‌ای از تلاش برای ساخت سلاح هسته‌ای تلقی شود. این اقدام ممکن است اجماع جهانی علیه ایران را تقویت کند و کشور‌های بیشتری را به همراهی با تحریم‌های بین‌المللی سوق دهد. تجربه کره شمالی نشان می‌دهد که چنین حرکتی نه‌تنها دستاورد قابل توجهی در حوزه امنیتی ندارد، بلکه به افزایش فشار‌های سیاسی، اقتصادی و حتی تهدیدات نظامی منجر می‌شود.
۲. ضربه به همکاری‌های هسته‌ای صلح‌آمیز
یکی از مزایای عضویت در NPT، بهره‌مندی از فناوری صلح‌آمیز هسته‌ای با همکاری سایر کشور‌ها و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است. خروج از این معاهده می‌تواند ایران را از این همکاری‌ها محروم کند و دسترسی به دانش و تجهیزات بین‌المللی در حوزه پزشکی، انرژی و صنعت هسته‌ای را با مشکل مواجه سازد.
۳. تشدید تنش در منطقه
خروج ایران از NPT می‌تواند رقابت تسلیحاتی در خاورمیانه را شعله‌ورتر کند. برخی تحلیل‌گران معتقدند در صورت چنین اقدامی، کشور‌های رقیب منطقه‌ای مانند عربستان سعودی نیز ممکن است به دنبال برنامه‌های هسته‌ای خود بروند. این امر می‌تواند ثبات منطقه را بیش از پیش تضعیف کرده و بر امنیت ملی ایران نیز تأثیر منفی بگذارد.
۴. افزایش احتمال برخورد نظامی
اگر خروج از NPT با کاهش همکاری با آژانس و ابهام در فعالیت‌های هسته‌ای همراه شود، احتمال دارد کشور‌های غربی به‌ویژه آمریکا و اسرائیل سناریوی حمله پیش‌دستانه را به صورت جدی‌تر در نظر بگیرند. در چنین فضایی، ادعای صلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای ایران برای افکار عمومی جهان نیز کمتر قابل باور خواهد بود.
۵. اثرگذاری بر توافقات دیگر
خروج از NPT می‌تواند بر سایر توافقات بین‌المللی که ایران در آن نقش دارد نیز تأثیر منفی بگذارد. کشور‌های طرف مذاکره در برجام (توافق هسته‌ای ۲۰۱۵) ممکن است ادامه گفت‌و‌گو و تعامل با ایران را فاقد معنا بدانند و روند احیای توافق را متوقف کنند.
گزینه‌های جایگزین چیست؟
با توجه به عواقب گسترده خروج از NPT، بسیاری از کارشناسان معتقدند ایران باید به‌جای خروج از معاهده، مسیر دیپلماسی فعال و مطالبه‌گر را در پیش گیرد. ایران می‌تواند از ابزار‌های حقوقی بین‌المللی، از جمله شکایت به شورای حکام آژانس یا پیگیری تعهدات دیگر کشور‌ها به ماده ۶ (خلع سلاح هسته‌ای)، برای تقویت موضع خود استفاده کند. همچنین شفاف‌سازی فعالیت‌های هسته‌ای در قالب مقررات پادمان می‌تواند زمینه کاهش فشار‌های سیاسی را فراهم کند.
کلام آخر
معاهده NPT، علی‌رغم نواقص و عملکرد ناعادلانه برخی اعضای دائم شورای امنیت، همچنان یک چارچوب مهم برای تعاملات بین‌المللی در حوزه هسته‌ای است. خروج از این معاهده، گرچه از نظر حقوقی ممکن است، اما هزینه‌های سنگینی در عرصه دیپلماسی، اقتصاد و امنیت دارد. برای کشوری مانند ایران که با چالش‌های متعدد داخلی و خارجی مواجه است، حفظ تعامل هوشمندانه در چارچوب قواعد بین‌المللی می‌تواند راهبردی عقلانی‌تر نسبت به تقابل کامل باشد.
کره شمالی لااقل دیگه کسی جرات تهدیدش نداره