عراقچی: مذاکره با قُلدری و با دیکته کردن متفاوت است/ با دشمن متجاوز مذاکره نمی‌کنیم

رویداد۲۴| «سید عباس عراقچی» وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران روز چهارشنبه و در همایش بزرگداشت «میرزا محب‌علی خان ناظم‌الملک مرندی یکانلو» در دانشگاه تبریز سخنرانی کرد.

متن این سخنرانی به این شرح است:

بسم الله الرحمن الرحیم

اندیشمندان، اساتید و پژوهشگران محترم
خانمها و آقایان 
سلام علیکم

از اینکه امروز افتخار و سعادت هم اندیشی با جمعی فرهیخته را پیدا کرده‌ام، بسیار خرسندم و خداوند بزرگ را شاکرم از مشارکتِ تبریز، شهری که در تاریخ معاصر ایران پیشرو و پیشگام تحولاتی تأثیرگذار بوده، در میزبانی این اقدام ارزشمند قدردانم. 

 گردهمایی حاضر، گامی برای ارج نهادن به مجاهدت مردمانی است که به قناعت و مناعت برای تثبیت استقلال، حاکمیت و تمامیت ارضی ایران از سر اخلاص و با تمام توان کوشیدند. آنان و همقطارانشان در طول تاریخ پُر فراز و نشیب این سرزمین گمنامی و حتی گاهی بدنامی را به جان خریدند، ولی ذره‌ای از تلاش و مساعی خود برای تامین منافع ایران و ایرانیان دریغ نورزیدند. برای آنان، همچون برای یکایک آحاد مردم شریف این آب و خاک، «ایران» خورشیدی تابناک و تمدنی پابرجا است که کمترین خدمت به آن، نثار جان می‌باشد. 

سرزمین نیاکان ما با تنوعی بی‌مانند از ادیان، مذاهب، اقوام و گویش‌ها، در طول تاریخ موجب رشک و حسد بیگانگان و متجاوزان بوده و هست. اما آنچه مایه مباهات و غرور جمعی ما شده است، آنکه در این مبارزه و دفاع پیوسته، زنان و مردانی همدل و همراه در صیانت از خاک پاک میهن مشترک، و فرهنگ و میراث ماندگار آن فرو نگذاشتند، و با بذل مال و جان، پرچم ایران را بر این جغرافیا برافراشته نگاه داشتند. 

از نگاه اینجانب، به عنوان وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، پایمردی و رشادت توام با صلابتی که کارگزاران دستگاه دیپلماسی در همه ادوار تاریخ بکار بستند تا هویت مشترک ما برقرار ماند، صفحاتی درخشان در تاریخ دیپلماسی ایران رقم زده است. به همین جهت است که  گرامیداشت خاطره و حفظ نام نیک آنان امری قابل تحسین است.

نشست امروز درباره بزرگ مردی از دیار قهرمان پرور آذربایجان است که بخشی از تاریخ ایران عزیز و سرحدات آن، مرهون کوشش‌ و مجاهدت‌ او و سایر معاصرانی است که دست پروردگانِ شایستۀ بزرگانی همچون میرزا ابوالقاسم قائم مقام، میرزا تقی فراهانی امیرکبیر، میرزا جعفرخان مشیرالدوله و دیگران بودند. 

میرزا محب‌علی خان ناظم‌الملک مرندی از جملۀ کارگزاران و مذاکره‌کنندگان ارشد و برجسته عرصه روابط خارجی ایران برای بیش از پنج دهه از دوران قاجار است که نام و خدمات برجسته وی به کشور، در میان عموم مردم و حتی نخبگان کمتر مورد توجه واقع شده است. اغراق نخواهد بود اگر گفته شود ناظم‌الملک مرندی یکی از نمادهای دیپلماسی موفق ایرانی در یک دورۀ تاریخی پُرحادثه و دشوار به‌شمار می‌آید که ماموریتی خطیر  برای تعیین و تحدید حدود کشور انجام داد. 

ناظم‌الملک مرندی از این خاک برخاست، و با دشواری فراوان، در عصری که قوای استعماری چشم طمع به آب و خاک ما داشتند، سهمی ارزنده در صیانت از منافع ایران و ایرانیان بر عهده گرفت. میهن پرستی او و تعدادی دیگر از دیپلمات‌ها در شرایط ضعف دفاعی ایران و دست اندازی قدرت‌های بیگانه درخور تمجید و تحسین فراوان است. رویۀ او و هم‌قطارانش بدون تردید میراثِ سنتِ کهنِ دیوانیِ ایران زمین است که امروز تجربه‌ای گرانسنگ را برای ما به ارمغان نهاده است. امروز باید با استعانت همان اراده و روحیه بکوشیم از هویت مشترک، تمامیت ارضی، استقلال ملی و حاکمیت یکپارچه کشوری دفاع کنیم که در نوبتی تازه، یعنی ۲۳ خرداد ۱۴۰۴ مورد تهاجم بیگانۀ غدّار قرار گرفت. 

جانفشانی امروز سربازان وطن در عرصۀ دفاعی و دیپلماسی استمرار همان عزمی است که امثال سرداران و دیپلمات‌های ایرانی عهد قدیم به کار بستند. 

امروز نام ناظم الملک و دیگر کارگزاران صادق و وطن پرست، در کنار نام مجموعه‌ای خواهد نشست که بی ادعا، برای آنچه اینک جمهوری اسلامی ایران نام گرفته، از جان و آبرو مایه نهاده‌اند. 

در دورانی که نظام الملک خدمت کرد، دستگاه دیپلماسی مدرن ایران عهد آغازین خود را سپری می کرد و از این رو، نقش تک ستارگانی مانند وی که حافظ استقلال و تمامیت ارضی کشور شدند، برجسته است. شخصیت نخبه و جامع‌الاطراف میرزا محب‌علی خان باعث شد که وی در دستیاری و همراهی شخصیت فرهیخته‌ای همچون میرزا جعفرخان مشیرالدوله، به‌عنوان رئیس کمیسیون سرحدات ایران و عثمانی، آنچنان انجام وظیفه کند که در اندک زمانی جانشین سلف خود میرزا جعفرخان گردد. امروز صیانت از آب و خاک و آسمان ایران مرهون دقت نظر چنین افرادی است.

به شهادت اسناد برجای مانده، میهن‌دوستی، شناخت درست از شرایط زمانه و ظرفیت‌های ملی، اعتماد به‌نفس، تیزبینی و هوشمندی و استفاده درست از فن مذاکره، از مهمترین ویژگی‌های ناظم‌الملک است که به او امکان داد مأموریت حساس تاریخی را که برعهده او نهاده شده بود به بهترین نحو ممکن به انجام رساند.

درباره نقش و فعالیت‌ها و آثار این شخصیت برجسته، اساتید و سخنرانان گرانقدر در این همایش ملی به تفصیل سخن گفتند و همه علاقه‌مندان به تاریخ، جغرافیا و سیاست ایران بیش از پیش با شخصیت برجسته این هموطن که افتخاری برای کشور عزیزمان ایران، مردمان قهرمان‌پرور خطه گهربار آذربایجان و شهر مرند است، آشنا شدند. 

دیپلماسی در اندیشه و تاریخ سیاسی ایران، نه یک ابزار موقت برای خروج از بحران، بلکه جلوهای از عقلانیت ماندگار و شیوهای برای اداره روابط میان ملتها بوده است. در طول تاریخ، ایرانیان همواره باور داشتهاند که گفتگو بخشی از قدرت است، نه جایگزین آن.  همانگونه که اقتدار، پشتوانه سخن است، سخن نیز میتواند سپر اقتدار باشد.

در سنت تاریخی ما، گفتگو بر سه پایه استوار بوده است: کرامت، صبر، و توازن.

کرامت در گفتگو یعنی حفظ عزت ملی حتی در شرایط دشوار. صبر یعنی پرهیز از شتاب در تصمیم‌گیری و تأمل در پیامدهای هر کلمه،  و توازن یعنی آنکه مذاکره نه میدان عقبنشینی است و نه لجاجت؛ بلکه عرصه یافتن نقطه تلاقی میان عزت و مصلحت.

نیک می‌دانیم در منابع اروپایی قرن نوزدهم، از جمله در نوشته‌های «سِر جان مِلکم» و «لُرد کرزن»، از مذاکره‌کنندگان ایرانی با احترام یاد شده است. آنان نوشتهاند: ایرانیان، حتی در سخت‌ترین گفتوگوها، زبان خویش را از تندی میپیرایند و در هر پاسخ راهی برای ادامه ارتباط باقی می‌گذارند. 

این توصیف‌ها نشان می‌دهد که ادب، سنجش و وقار در مذاکره، بخشی از فرهنگ سیاسی ایران و نه محصولِ اقتضایِ موقعیت بوده است.

در این میان، جایگاه شمال غرب کشور در تاریخ دیپلماسی ایران واجد نقشی ممتاز بوده و هست. این سرزمین، از رشت و تبریز تا اردبیل و ارومیه، تنها مرز سیاسی نبود بلکه دروازه تاریخی گفتگوهای ایران با قفقاز، آناتولی و حوزه دریای سیاه به شمار میرفت. نخستین گفتگوهای رسمی میان ایران و امپراتوری عثمانی در شهرهایی چون تبریز و خوی برگزار شد و پس از آن، در دوران قاجار، تبریز به پایگاه تماس مستمر ایران با نمایندگان روسیه و قفقاز تبدیل گردید.

در همین سرزمین بود که مفهوم توازن میان همسایگی و حاکمیت، بهصورت نهادی در سیاست ایران شکل گرفت. امروز نیز خطۀ گیلان، اردبیل و دو استان آذربایجان  شرقی و غربی همان نقش را در قالبی نو برای ارتباط جمهوری اسلامی ایران با همسایگان خود در این منطقه، یعنی کشورهای گرجستان، آذربایجان، ارمنستان، ترکیه و روسیه ایفا می‌کند.

 ارتباط تاریخی استان‌های شمال غربی ایران با این جغرافیا، و علقه‌های فرهنگی، قومی و اقتصادی، اجرای دیپلماسی استانی بین دو طرف مرز را اجتناب ناپذیر می‌سازد. دیپلماسی استانی که وزارت امور خارجه خود را متعهد به انجام آن می‌داند، اکنون در دستور کار جدی سفارتخانه‌ها و سفرای ما در پنج کشور روسیه، گرجستان، آذربایجان، ارمنستان و ترکیه قرار دارد، به ترتیبی که نمایندگی‌های سیاسی و کنسولی ما بتوانند در ارتباط با مراکز استان‌های یاد شده نقشی ارزنده و اثرگذار بر عهده گیرند. به تجارت و اقتصاد، تبادلات مردمی، رایزنی‌های سیاسی و همکاری‌های فرهنگی وسعت بخشند و زمینه بازآفرینی اتصال و ارتباط تاریخی ـ تمدنی ایران را در این منطقه ایجاد کند.

در شرایط کنونی جهان که رقابت‌ها پیچیده‌تر و بحران‌ها چندلایه‌تر شده‌اند، دیپلماسی ایران همچنان بر همان میراث تاریخی تکیه دارد.  مقاومت در اصول و انعطاف در روش‌ها، ویژگی ثابت مذاکره ایرانی است. اگر در گذشته دیپلمات ایرانی در رشت و اردبیل،  تبریز و تفلیس، باکو و ایروان، مسکو و استانبول گفتگو می‌کرد، امروز نیز باید این ظرفیت احیا شود و دیپلماسی استانی با همان وقار، همان دقت و همان عقلانیت راه خود را ادامه دهد. 

تجربه ایران نشان داده است که هیچ بحرانی مطلق نیست و هیچ بن‌بست  دائمی وجود ندارد. پنجره دیپلماسی برای جمهوری اسلامی ایران، حتی در طوفانی‌ترین روزها، گشوده و برقرار و باقی است.

 آنچه اهمیت دارد، اعتماد به توان گفتگو و پایداری در منطقِ تعامل است. در روزگاری که بسیاری دیپلماسی را با معامله اشتباه گرفته‌اند، ایران نشان داده است که مذاکره نه نشانه ضعف، بلکه استمرار حاکمیت عقل است. کسی که در گفتگو راه می‌جوید، در حقیقت راه صلح و عزت را جست‌وجو می‌کند.

بالا نگاه داشتن پرچم مذاکرۀ با عزت، حکمت و مصلحت از سوی جمهوری اسلامی ایران در تمام سال‌های اخیر راهبردی است که مقام معظم رهبری آن را به همۀ دولت‌ها از جمله دولت چهاردهم تحت هدایت جناب آقای دکتر پزشکیان تکلیف فرموده‌اند.

رویدادهای اخیر نشان داد که دیپلماسی حتی در زیر آتش جنگ برقرار است. از دیدۀ دستگاه دیپلماسی که وظیفۀ ذاتی آن دفاع از تمامیت آب و خاک و آسمان ایران، استقلال کشور، حاکمیت ملی و منافع مردم ایران عزیز است، گفتگو راهی برای اثبات عقلانیت، حفظ صلح و پایداری بر اصول به شمار می‌رود.

با این حال گفتگو و مذاکره با قُلدری و قُلدرمابی، و با دیکته کردن و دستور دادن متفاوت است. جمهوری اسلامی ایران با دشمن غدّار و متجاوزی که در حین مذاکره از مدار گفتگو خارج شده و به تهدید و تهاجم روی آورده است مذاکره نمی‌کند.

شرط استمرار و بقای مذاکره و گفتگو، تضمین بر متعهد ماندن به دیپلماسی از موضع برابر است، و شرط موفقیت مذاکره، ملزم ماندن به اصل منافع متقابل برای هر دو طرف مذاکره است. 

در پایان از این فرصت اغتنام می‌جویم تا از همه علاقه‌مندان و دانش‌پژوهان حوزه تاریخ روابط خارجی و سیاست ‌خارجی ایران دعوت کنم که از گنجینه اسناد وزارت امور خارجه که مشتمل بر بیش از ۶۰ میلیون برگ اسناد و اوراق تاریخی است و مجموعه‌ای منحصربه‌فرد به شمار می رود،  بهره‌برداری کنند. از دل این اسناد می‌توان زوایای پنهان و آشکار تاریخ سیاست خارجی ایران و تلاش‌های کارگزاران آن را مکشوف و به جامعه علمی کشور و عموم مردم معرفی کرد. 

همچنین شایسته است از اهتمام جناب آقای دکتر نصرالله صالحی در خصوص شناسایی شخصیت و خدمات میرزا محب‌علی خان ناظم الملک مرندی و یکایک برگزارکنندگان این گردهمایی علمی قدردانی نمایم.