دیدار شاه ایران با ایندیرا گاندی
رویداد۲۴ | روابط ایران و هند ریشه در قرنها تبادلات فرهنگی، اقتصادی و حتی زبانی دارد. از دوران باستان تا دوران صفویه و گورکانیان هند، جابهجایی بازرگانان، هنرمندان و اندیشمندان میان این دو سرزمین، بستری برای شکلگیری پیوندهای عمیق ایجاد کرد. با ورود استعمارگران اروپایی به منطقه، چه در هند که تا مدتی طولانی زیر سلطه بریتانیا بود و چه در ایران که بهشکلهای مختلف دستخوش نفوذ قدرتهای خارجی قرار داشت، این روابط قدیمی وارد مرحله جدیدی شد.
پس از استقلال هند در سال ۱۹۴۷، دولتهای تازهنفس هر دو کشور تلاش داشتند که فارغ از میراث استعمار، روابط متقابل را در مسیر تازهای سازمان دهند. در دهه ۱۹۵۰ میلادی، ایران دوران پهلوی بهدنبال مدرنیزاسیون سریع و ایجاد پیوندهای جدید اقتصادی و نظامی با غرب، بهویژه ایالات متحده، بود؛ در حالی که هند با رهبری جواهر لعل نهرو، بنیانگذار جنبش عدمتعهد، کوشید سیاستی مستقل از بلوکهای قدرت اتخاذ کند.
تا آغاز دهه ۱۹۶۰، روابط ایران و هند فراز و فرودهایی داشت. از یک سو، موضوع نفت برای هند اهمیت حیاتی داشت و ایران یکی از بزرگترین تأمینکنندگان بالقوه نفت خام برای این کشور به شمار میرفت. از سوی دیگر، اختلاف منافع ایران و هند در رابطه با پاکستان، بهویژه پس از جدایی پاکستان از هند در سال ۱۹۴۷، مانعی جدی بر سر راه گسترش همکاریهای راهبردی بود. شاه ایران به دلایل سیاسی و مذهبی از پاکستان حمایت میکرد و این امر همواره دستمایه نگرانی دولت هند بود.
بستر بینالمللی: اوج جنگ سرد و چرخشهای دیپلماتیک
دهه ۱۹۷۰، نقطه عطفی در روابط بینالملل بود. جنگ سرد، که از پایان جنگ جهانی دوم آغاز شده بود، در این سالها چهرهای پیچیدهتر یافت. بلوک غرب به رهبری ایالات متحده و بلوک شرق به رهبری اتحاد جماهیر شوروی در مناطق حساس جهان رقابت میکردند. جنوب آسیا یکی از این مناطق بود؛ جایی که هند با سیاست عدمتعهد خود، میکوشید مسیری مستقل را بپیماید و پاکستان به دلیل نیازهای نظامی و اقتصادی، عمدتاً به بلوک غرب نزدیک شده بود. در همین حال، ایران نیز با توجه به منابع سرشار نفتی، نقش میانجی و تأمینکننده انرژی را برای بسیاری از کشورها ایفا میکرد و از سوی دیگر بهعنوان متحد استراتژیک آمریکا در خلیج فارس شناخته میشد.
در میانه این معادلات، ایندیرا گاندی، که از سال ۱۹۶۶ نخستوزیر هند شده بود، به دنبال تقویت بنیه اقتصادی و نظامی کشورش برآمد. او در عین تلاش برای حفظ موضع مستقل هند، تمایل داشت دسترسی به منابع انرژی ارزان و مطمئن را تضمین کند. از سوی دیگر، شاه ایران که پس از اصلاحات مشهور موسوم به «انقلاب سفید» و با درآمدهای نفتی رو به تزاید قدرت بیشتری یافته بود، تلاش داشت تا از رهگذر دیپلماسی فعال، ایران را به بازیگری مهم در عرصه منطقهای و جهانی بدل سازد.
برنامهها و اهداف شاه ایران از دیدار با ایندیرا گاندی
محمدرضا پهلوی در دهه ۱۹۷۰ مصمم بود تا با درآمدهای سرشار نفت، ضمن پیشبرد برنامههای توسعه و مدرنسازی، جایگاه دیپلماتیک ایران را نیز ارتقا دهد. یکی از اهداف عمده او، ایفای نقشی مؤثر در مناقشات منطقهای بود؛ نقشی که میتوانست به ایران اعتبار سیاسی بیشتری بدهد. شاه میدانست که رابطه نزدیک با هند ــ یکی از قدرتهای بزرگ آسیایی ــ همزمان میتواند وزن ایران را در معادلات بینالمللی بالا ببرد و از سوی دیگر موازنهای در برابر ارتباط نزدیک ایران با پاکستان ایجاد کند.
همچنین ایران بهدنبال گسترش بازارهای خود در حوزه نفت و گاز بود. هرچند هند مشتری قدیمی نفت ایران بود، اما میزان واردات نفتی هند همچنان میتوانست افزایش یابد. افزون بر این، پروژههای زیرساختی در هند، بهخصوص در زمینه پتروشیمی و پالایشگاهی، برای سرمایهگذاریهای مشترک بالقوه جذاب به نظر میرسید. شاه در پی آن بود که با تضمین فروش بیشتر نفت به هند، وابستگی دوجانبه ایجاد کرده و جایگاه منطقهای خود را تحکیم کند.
برنامههای ایندیرا گاندی از دیدار با شاه
ایندیرا گاندی، دختر جواهر لعل نهرو و ادامهدهنده راه او در حزب کنگره ملی هند، در آن زمان با چالشهای متعددی روبهرو بود؛ از جمله اختلافات مرزی و تنش با پاکستان، نیاز فوری به توسعه اقتصادی و صنعتی، و کاهش هزینههای مرتبط با واردات انرژی. از طرفی، هند در مسیر سیاست عدمتعهد تلاش میکرد ضمن بهرهمندی از مزایای روابط با اتحاد جماهیر شوروی، بهکلی در دامن بلوک شرق قرار نگیرد و روابط خود را با کشورهای غربگرا نیز حفظ کند.
بیشتر بخوانید: آخرین میهمان رسمی محمدرضاشاه پهلوی
در حوزه تامین انرژی، ایران یک گزینه طلایی بهشمار میرفت. زیرا نزدیکی جغرافیایی و مسیرهای لجستیکی نسبتا کوتاه، میتوانست به کاهش هزینههای واردات نفت هند منجر شود. از سوی دیگر، ایران که خود به لحاظ نظامی و اقتصادی رو به رشد بود، میتوانست در انتقال تجربه و سرمایه به هند نقش ایفا کند. ایندیرا گاندی میخواست از رهگذر دیدار با شاه، توافقهایی برای دریافت نفت با شرایط بهتر و سرمایهگذاری ایران در پروژههای بزرگ صنعتی و زیرساختی هند به دست آورد.
نقش رسانهها و بازتاب منطقهای
در آن زمان، رسانههای داخلی ایران بهشدت تحت کنترل دولت و در حمایت از سیاستهای شاه بودند. روزنامههای نزدیک به حکومت، سفر گاندی را «گامی بزرگ در تقویت روابط دوستانه ایران و هند» خواندند و از شاه بهعنوان رهبر مدبر خاورمیانه یاد کردند که با یکی از مقتدرترین زنان سیاستمدار آسیایی دیدار میکند. از سوی دیگر، رسانههای هندی اگرچه با آزادی بیان نسبی بیشتری همراه بودند، اما به نقش راهبردی ایران در تأمین نفت و انرژی هند تأکید داشتند و از گاندی بهعنوان مذاکرهکنندهای سرسخت یاد میکردند که به دنبال کسب بهترین امتیازات ممکن برای کشورش است.
در پاکستان، تحلیلها بیشتر جنبه انتقادی داشت و برخی سیاستمداران و روزنامهها نگران نزدیکتر شدن ایران به هند بودند؛ چرا که این امر میتوانست سنت دیرین حمایت ایران از پاکستان را تضعیف کند. اتحاد جماهیر شوروی نیز از دریچه دیگری به این رویداد مینگریست و تلاش داشت اطمینان حاصل کند که این دیدار منجر به فاصله گرفتن هند از مسکو نخواهد شد.
تاثیرات دیدار شاه ایران با ایندیرا گاندی
در کوتاهمدت، دیدار سال ۱۹۷۰ برای هر دو طرف جنبهای نمایشی و تبلیغاتی داشت. شاه ایران مایل بود نشان دهد که ایران بازیگری مستقل و قدرتمند در منطقه است و میتواند با کشورهای مهم دنیا تعامل داشته باشد. ایندیرا گاندی نیز کوشید این سفر را در جهت نمایش توانایی دیپلماتیک خود معرفی کند؛ اینکه هند، علیرغم روابط قوی با شوروی، میتواند با متحدان آمریکا در منطقه نیز گفتوگو کند.
در بلندمدت، این دیدار بستر را برای چند توافق نفتی و صنعتی میان ایران و هند فراهم کرد. تا میانه دهه ۱۹۷۰، هند همچنان به افزایش واردات نفتی از ایران ادامه داد و دو کشور چند پروژه مشترک در حوزه پالایشگاهها و صنایع مرتبط را آغاز کردند. با این حال، سقوط نظام پهلوی در سال ۱۹۷۹ و وقوع انقلاب اسلامی در ایران، بسیاری از این همکاریها را متوقف یا دچار اختلال جدی کرد. هند تا سالها بعد تلاش کرد مسیرهای جایگزین تأمین انرژی را توسعه دهد و ایران نیز با تغییر نظام سیاسی خود، وارد دورهای شد که سیاست خارجیاش به شکل بنیادینی تغییر کرد.
خوب شد انقلاب شد مردم از دست این شاه نجات پیداکردن الکی الکی داشت قدرت نوظهور می شد پس حق هند وبرزیل و ترکیه وامارات وقطر چی؟ 
