فراز و نشیب روابط ایران و عربستان/ سیدجلال ساداتیان: عربستان به مذاکرات وین چشم دوخته است
رویداد۲۴ متن گفت‌وگوی خبرنگار شفقنا آینده با دکتر ساداتیان را می‌خوانید:
_ عربستان سعودی قبل از انتخابات خرداد ایران تمایلی به برقراری ارتباط با تهران نشان می‌داد و مذاکراتی در عراق بین مقامات سیاسی دو کشور انجام شد، ولی در اظهارنظر اخیر مقامات عربستانی برقراری رابطه با ایران را مشروط دانسته همچنین با ارسال نامه‌ای از طرف بن سلمان به مقامات اسرائیلی، خواستار برخورد با ایران شده است. این تناقضات ناشی از چیست؟
رابطه ما با عربستان مثل برخی از کشورهای دیگر چندلایه و دارای فراز و نشیب مختلف است اما اگر بخواهیم در یک‌کلام آن را باز کنیم می‌توان از وابستگی بیشتر عربستان به ایالت متحده آمریکا و تابعیت عربستان از روابط کشورش با دولت‌های مختلف آمریکا بدانیم. به‌طور مثال با آمدن ترامپ شاهد این بودیم که اولین سفر خارجی او به عربستان شکل گرفت و نزدیک به یک میلیارد دلار هدایای شخصی به ترامپ داده شد و عددی حدود ۵۰۰ میلیارد دلار قرارداد مختلف بسته شد که صد و خورده‌ای فقط شامل خرید اسلحه بود و بقیه پروژه‌های مختلفی بود که در عربستان اجرا می‌شد و در این سفر انجام گرفت.
بعدها شنیده شد رئیس‌جمهور آمریکا عربستان را به گاو شیرده تشبیه کرده که باید آن‌ها را دوشید و با این صراحت عربستان توسط آمریکا تحقیر شد و آن‌ها حاضر بودند باوجوداین با آمریکا کار کنند. آقای بن سلمان به‌تازگی بر سرکار آمده است و کم‌کم موقعیت پیداکرده و با افرادی از طایفه خود برخورد کرد. در عربستان ولیعهد کنار گذاشته شد و بن سلمان که باید جانشین ولیعهد می‌بود خود ولیعهد شد و مسائلی داخلی در این کشور پیش آمد.
عربستان در روابط خارجی خود با سایر کشورها نیازمند حمایت آمریکا است
عربستان در روابط خارجی خود با سایر کشورها نیازمند حمایت آمریکا است و لذا می‌بینیم در تمام مدتی که ترامپ رئیس‌جمهور است بن سلمان طبق اظهارات خود و با یکه‌تازی‌هایی که دارد رفتار می‌کند. بن سلمان در مورد یمن فکر می‌کرد کار این کشور را چندروزه تمام می‌کند ولی شاهد جنگی چندساله هستیم. در رقابت‌هایی که با ایران از گذشته در مسئله لبنان داشتند و روزبه‌روز ضعیف‌تر می‌شد، نمی‌توانست کاری که انجام می‌دهد و پول‌هایی که خرج می‌کند و اقداماتی که دارد اثربخشی داشته باشد همچنین در رقابت‌هایی که در سوریه و عراق داشتند.
در تحریم‌ها شاهد تلاش عربستان برای کم کردن درآمد ایران هستیم
عربستان خود را پرده‌دار کعبه و بزرگ جهان اسلام می‌داند و می‌خواهد هم از جهت فرهنگی و سیاسی با تکیه‌بر پول و ذخایر فراوانش کارهایی انجام دهد لذا در مورد مسئله نفت می‌بینیم این رقابت را به‌شدت نشان می‌دهد و در جاهایی که بازارهای صادراتی نفت ایران را می‌خواهند، تلاش می‌کنند تا به ایران فشار وارد شود. در تحریم‌ها و یا در پایین آوردن قیمت‌ها شاهد تلاش عربستان برای کم کردن درآمد ایران هستیم.
بهترین رابطه ایران با عربستان در دوران ملک عبدالله
ریشه این ماجراها بیشتر در بحث رقابت‌ها است و اینکه عربستان سعی دارد خودش را بزرگ و آگاه و برتر در منطقه جهان اسلام نشان بدهد و جلوه این کار در نزدیکی به آمریکا و روابطی که با آمریکایی‌ها برقرار می‌کنند خود را نشان می‌دهد. در مقاطعی مثل دوران مرحوم هاشمی رفسنجانی ایشان خود را با رفتاری معقول به ملک عبدالله نزدیک می‌کند و بهترین رابطه ایران با عربستان در آن دوران برقرار می‌شود. در سفر آقای هاشمی به عربستان تمامی مسیر را برای ایشان باز می‌کنند حتی تا آن زمان در قبرستان بقیع زنان شیعه اجازه ورود نداشتند ولی قبرستان را باز می‌کنند و زنان می‌توانند وارد شوند و نهایت استقبال انجام می‌شود. منطقه فدک که مهریه حضرت زهرا بود باز می‌شود و آقای هاشمی و گروه همراه ایشان به آن مناطق می‌روند و توضیحاتی به ایشان داده می‌شود. رفتار عربستان با حجاج ایرانی در این دوره بسیار خوب بود و من شخصاً شاهد این رفتار خوب بودم. رفتار انسانی می‌تواند بر سیاست‌های کلان تأثیرگذار باشد و کارها را پیش ببرد.
عربستان به مذاکرات وین چشم دوخته است
در دوره آقای بایدن او در تبلیغات انتخاباتی‌اش اعلام کرده است که سیاست‌های متفاوتی را در پیش می‌گیرد و ما می‌بینیم بن سلمان تغییر رویه می‌دهد و در همان ایام که باید آقای بایدن بر سرکار بیاید او هم تمایل نشان می‌دهد تا بتواند به ایران نزدیک شود و مسائل منطقه‌ای را کاهش دهد. بخصوص که آمریکایی‌ها در بحث حقوق بشر برای یمن اظهار تمایل می‌کنند و بن سلمان این را نشانه‌ای می‌گیرد تا فتیله جنگ یمن را پایین بیاورد بخصوص قبل از آن اماراتی‌ها نیروهای خود را فراخواندند و از منطقه جنگی بیرون آوردند، یعنی نزدیک‌ترین متحد عربستان خود را از جنگ جدا کرد و آن‌ها اظهار تمایل می‌کردند تا مسائل را با گفتگو حل‌وفصل کنند، لذا می‌بینیم که مقداری از حملات و تهاجمات آن‌ها کاسته می‌شود و کار را مشروط بر این می‌کنند که یمنی‌ها داخل عربستان را نزنند اما بعد می‌بینیم قضیه مذاکره ایران در برجام دچار تعارضاتی می‌شود و به‌موازات این مسئله عربستان اظهارات دیگری می‌کند.
هر چه موقعیت ما در مسئله برجام بهتر می‌شود و امکان نزدیکی آمریکایی‌ها به ایران و ورود آن‌ها به برجام افزایش پیدا می‌کند عربستان با ما نرم‌تر صحبت می‌کند و وقتی برجام کمی دچار مشکل می‌شود و این احتمال وجود دارد که توافق حاصل نشود آن‌ها هم اظهارات خود را تندتر می‌کنند و به گونه دیگری با ایران صحبت می‌کنند، یعنی درجه سنجش رفتار عربستان تابعی از رفتار آمریکا است. در دوره بایدن و در دو ماه گذشته عربستان به مذاکرات وین چشم دوخته است.
آقای روحانی سال گذشته در سازمان ملل طرح صلح هرمز را مطرح کرد و در برگشت ازآنجا به تک‌تک سران کشورهای عربی منطقه نامه نوشت و دیدیم که پاسخی داده نشد و استقبالی از طرح ایران نداشتند. ایران در طرح صلح هرمز پیشنهاد می‌کند امنیت منطقه را مشترکا بر عهده داشته باشیم یعنی آن‌ها هم بیایند و بنشینند و مشترکا مذاکره کنیم و به‌جای رقابت باهم به طرح و راه‌حلی برسیم و مسائل منطقه‌ای خود را تابع این وضعیت داشته باشیم و کشورهای منطقه هم آرامش بیشتری داشته باشند. علی‌رغم اینکه قطر و عمان روی خوش‌نشان دادند و کویت هم اظهار تمایلی داشت ولی در ادامه شاهد اظهارات متغیر و متضاد این کشورها نیز بودیم.
روابط پشت پرده عربستان و اسرائیل در جریان است
روند ارتباط عربستان با ایران تابع جریانی است که آمریکا می‌خواهد در منطقه چه بکند؟ و آیا عرب‌ها و در رأس آن‌ها عربستان می‌تواند در پناه آمریکا قرار بگیرند یا نه؟! در زمان ریاست جمهوری ترامپ شاهد مطرح‌شدن طرح صلح ابراهیم بین اعراب و اسرائیل بودیم و دیدیم که امارات و بحرین استقبال کردند و به‌سرعت در آن چهارچوب حرکت کردند و اسرائیل به‌سرعت سفارت خود را در این کشورها افتتاح می‌کند و رفت‌وآمدها اتفاق می‌افتد. در هفته گذشته اسرائیل رسماً گشایش سفارت در امارات داشت و حتی پایگاه سیستم اطلاعاتی اسرائیل را در منطقه و در امارات افتتاح کردند. عربستان در این مورد بااحتیاط بیشتری برخورد کرد اگرچه ملاقاتی محرمانه بین مقامات اسرائیل و عربستان اتفاق افتاده است اما عربستان رسماً از اسرائیل استقبال نکرد ولی روابط پشت پرده در جریان است و گاهی اخباری به گوش می‌رسد.
فراز و نشیب روابط بین ایران و عربستان تابعی از سیاست‌های دو کشور در منطقه است
دکتر ظریف چند بار اظهار تمایل ایران برای گفتگو با عربستان را مطرح کرد و اعلام آمادگی شد ولی به نظر من نوع تمایل مقامات بالا نسبت به عربستان می‌تواند جاذب عربستان باشد و این کشور را به سمت ایران بکشد، چون درجاهایی اشکال از ما بود به سفارت عربستان و کنسولگری عربستان حمله شد و این رفتار منشأ قطع رابطه بین ایران و عربستان شد و عربستان سفیر خود را از ایران فراخواند و مشکلات را تشدید کرد. برخی رقابت‌ها در منطقه عربستان را به این سمت برد که حمایتی همه‌جانبه و تمام‌قد از داعش داشته باشد و گروه‌های تروریستی در منطقه قد علم کردند. رشد این گروه‌های تندرو عمدتاً زیر سایه حمایت‌های عربستان بود. در این دوره‌ها ما شاهد رفتارهای بد عربستان با حجاج ایرانی بودیم.
ما در دوران امام شاهد این شعار بودیم که اگر از صدام بگذریم از آل سعود نمی‌گذریم. ولی این رفتارها در دوران آقای هاشمی اصلاح‌شده بود ولی بعدها مجدداً شدت پیدا کرد و تا امروز ادامه دارد. فراز و نشیب روابط بین ایران و عربستان تابعی از سیاست‌های دو کشور در منطقه است. تا وقتی‌که عربستان حمایت بالایی از جانب آمریکا حس می‌کند رفتار خصمانه او شدت پیدا می‌کند و وقتی حس می‌کنند آمریکایی‌ها این سیاست‌ها را حمایت نمی‌کنند عربستان هم فتیله‌اش را پایین می‌آورد و اظهاراتش نرم‌تر و مثبت‌تر می‌شود، امروز هم بااحساس عدم ثبات در برجام شاهد چنین اظهارات تندی از عربستان هستیم.
– با توجه به تغییر دولت در ایران، به نظر شما رابطه ایران و عربستان در این دوره شاهد چه تغییر و تحولاتی خواهد شد؟ در این دوره دیدگاه آمریکا نسبت به ایران و برجام و کشورهای خاورمیانه چیست؟
آنچه دیده می‌شود این است که شعارهای تبلیغاتی دوران بایدن بازگشت به‌نوعی آرامش در منطقه خاورمیانه و تمرکز بر حساسیت‌های آمریکا در سایر نقاط دنیا بخصوص در شرق آسیا است. ولی این شعارها به‌نوعی در تابعیت با شرایط روز قرار می‌گیرد، به‌طور مثال آمریکا تلاش می‌کند تا نیروهایش را از افغانستان خارج کند و به‌محض اینکه اعلام می‌کنند؛ طالبان دست به پیشروی می‌زند و حرکت‌هایی خشونت‌بار دارد و رئیس‌جمهور افغانستان به همراه عبدالله هر دو باهم به آمریکا می‌روند و استقبال خوبی از آن‌ها صورت نمی‌گیرد و رفتاری در حد التماس دارند تا بتوانند مسائل خود را حل‌وفصل کنند.
درروند مذاکرات قطر شاهد این بودیم که آمریکا به دولت اشرف غنی فشار آورد تا اسرای طالبان را آزاد کنند، این روند افغانستان را دچار مشکل کرد. آمریکایی‌هایی که اعلام کردند تحریم‌های ایران را برمی‌دارند و به برجام برمی‌گردند مذاکرات وین را شکل می‌دهند و لذا تا مرحله پنجم مذاکرات نسبتاً خوب پیش می‌رود و اظهارات ایران و آمریکایی‌ها و روس‌ها و چینی‌ها همه مثبت است و روند مذاکرات را نتیجه‌بخش اعلام می‌کنند و عباراتی شبیه به اینکه گام‌های بلندی برداشته شده و توافقات خاص می‌شود و … مطرح می‌شود. وقتی دکتر عراقچی مذاکره می‌کند تقریباً با خوش‌بینی حرف می‌زند.
رئیس‌جمهور هم در ایران انعکاس مثبت می‌دهد و صحبت‌ها نسبتاً مثبت است. البته اخبار دقیقی از مذاکرات منتشر نمی‌شود ولی کلیاتی که ارائه و اعلام می‌کنند مثبت است، ولی در دور ششم قصه کند می‌شود بخصوص در اواخر دور ششم مشخص می‌شود آقای رئیسی رئیس‌جمهور خواهد شد و آمریکایی‌ها روند را کند می‌کنند. اظهاراتی از آن‌طرف شنیده می‌شود که این بار چندان دلگرم‌کننده نیست. گروه مذاکره وین کار خود را در سه کمیته متفاوت پیش می‌برد؛ گروهی ازلحاظ ساختاری به نحوه برداشتن تحریم‌ها می‌پردازد و دیگری کمیته حقوقی است که نحوه بازگشت آمریکا به برجام را موردبررسی قرار داده است و گروه دیگر فنی است و قسمت بازگشت ایران به تعهدات برجامی است.
به‌طور خلاصه باید گفت تحریم‌ها چگونه برداشته می‌شود و کدام تحریم‌ها برداشته می‌شوند. نحوه برگشت آمریکا چگونه باشد و می‌بینیم ایران حاضر به پذیرش مذاکره مستقیم نیست چون آمریکا را عضو برجام نمی‌داند و آمریکا حضور غیرمستقیم در وین را می‌پذیرد تا نتایج مذاکره با چهار بعلاوه یک به آن‌ها انتقال پیدا کند و متقابلاً نظرات آن‌ها به چهار بعلاوه یک بیاید و این روند ادامه پیدا کند. ما تا دور ششم شاهد این روند بودیم و حتی هم‌اکنون نیز این روند موردپذیرش است. آمریکا ابتدا ایران را ملزم به بازگشت به تعهدات خود می‌دانست و ایران نیز اعلام می‌کرد ابتدا باید آمریکا تحریم‌ها را لغو کند و آمریکا را از برجام خارج‌شده می‌داند. درنهایت اروپاییان این خواسته ایران را تأیید کردند که مذاکرات شکل گرفت.
نکته دیگر این است که تعهدات برجامی ایران تولید و غنی‌سازی تا ۳.۶۷% اورانیوم است ولی ما می‌بینیم که ایران تا تولید ۲۰% رفته است بعلاوه ۶۰% که آقای صالحی در مصاحبه‌ای اعلام می‌کند بعدازاینکه ما تزریق می‌کنیم فرقی نمی‌کند مازاد بر ۳.۶۷ بر ۲۰% می‌رود و مازاد آن بر تولید ۶۰% می‌رود و بعد می‌گویند سانتریفیوژهایی که استفاده کرده‌اند نوع آی آر یک و بعد نوع آی آر دو و بعد آی آر چهار و آی آر شش و آی آر هشت شده است و آن‌هایی که به کار گرفته‌شده است و میزان غنی‌سازی هرچند کیلو باشد موردبحث است که این‌ها را باید چه بکنند و آنچه تولیدشده است چه سرنوشتی دارد. از طرفی دوربین‌هایی که سازمان انرژی اتمی وصل کرده است و بازرس‌های آن‌ها باید بیایند و کنترل مدام داشته باشد بر طبق مصوبه مجلس ایران تا سه ماه ضبط می‌شود ولی دسترسی بازرسان قطع می‌شود و دیگر نمی‌توانند بیایند و اگر مذاکرات به نتیجه رسید فیلم‌های ضبط‌شده را ارائه می‌کند. سپس یک ماه تمدید می‌شود و امروز می‌بینیم مهلت یک ماه تمدید تمام‌شده است تا تکلیف آمار مشخص شود.
ایران شرط دیگری گذاشته است و گفته می‌شود ایران اصرار بر این دارد که چند شخص حقیقی تحریم شده از لیست تحریم خارج شوند ازجمله شخص آقای رئیسی که جزو تحریم شدگان است و سازمان حقوق بشر شکایتی از ایشان داشته است. آمریکایی‌ها می‌خواهند ایران در این مورد تصمیم بگیرد. ولی بنا بر اخباری که درز پیداکرده است مذاکرات و نتیجه آن درگیر این مسائل است ولی ایران حرفی اساسی دارد و می‌خواهد آمریکا در صورت ورود به برجام تعهد بدهد که نفر بعدی دولت آمریکا نتواند به‌راحتی از برجام خارج شود ولی آمریکا اعلام می‌کند که قادر به چنین تعهدی نیست.
_ گفته می‌شود برجام انقضایی دارد و این توافق‌نامه در سال ۲۰۲۳ به اتمام می‌رسد و برای ادامه به مذاکراتی جدید نیاز دارد؟
برجام چند قسمت است؛ برجام یک تحریم تسلیحاتی ایران را داشت که زمانی این تحریم تمام شد. یعنی مقاطع زمانی برای اقدامات متفاوت در برجام دیده‌شده است. ولی برجام برای کنترل و نظارت بر ایران است تا ایران به سلاح هسته‌ای دست پیدا نکند. پادمان یعنی نظارت بر این مسئله در ایران. ما پادمانی معمولی و پادمانی فرا پادمانی داریم در نوع فرا پادمانی در هرلحظه و در هرکجا بدون اطلاع ایران باید بازدید صورت بگیرد آقای گروسی خود در ابتدای بر سرکار آمدن اش بنا بر گزارش‌هایی که از دو سه نقطه ایران داشت، فعالیت اتمی ایران را در این مراکز مدنظر قرار داده بود و درخواست بازرسی داشت که ایران اجازه نداد و قطعنامه آژانس را علیه ایران داشتند.
سپس توافق شد تا او خود به ایران سفر کند و بازرسی‌هایی داشته باشد و بازرس‌ها با او همراه بودند و دو منطقه‌ای که ایران مدعی انجام فعالیت‌های نظامی در آن مناطق بود نه فعالیت‌های هسته‌ای یکی به‌طور حضوری بازدید شد و برای بازدید دومین مرکز تاریخی تعیین شد تا برای بازدید بیایند و ایران برای هر بازدید فقط یک نوبت زمان مطرح کرد تا خیال آژانس از انجام فعالیت‌های هسته‌ای ایران در دو نقطه معرفی نشده راحت شود. این اتفاق افتاد و جلوی ارجاع مجدد پرونده ایران به شورای امنیت گرفته شد. در دوره آقای گروسی شاهد این فراز و نشیب بودیم درحالی‌که آقای گروسی در ابتدای کار خود اعلام کرده بود که مایل است روابط خوبی با ایران داشته باشد.
درمجموع روند مثبت است و به سمت احیای همین برجام می‌رود
درمجموع روند مثبت است و به سمت احیای همین برجام می‌رود، نه برجام دو که آمریکایی‌ها آن را مطرح کرده بودند و گفته بودند که می‌خواهند مسائل موشکی ایران و مسائل ایران در منطقه در آن موردبحث و نتیجه قرار بگیرد. امروز هم این زمزمه وجود دارد که ایران باید مشخص کند چگونه به مسائل بعدی رسیدگی شود. یعنی تعبیر برجامی محکم‌تر و طولانی‌مدت تر انجام می‌گیرد و اروپاییان هم همین نظر را دارند. از جمله مسائلی که امروز مطرح است و در اظهارات دکتر عراقچی انعکاس داشت مسئله مکانیسم ماشه یا مسئله اسنپ بک است که در برجام یک پیش‌بینی‌شده بود این موضوع نیز تابع شرایطی اتفاق افتاد.
آقای ترامپ به‌شدت تلاش کرد از آن استفاده کند ولی نتوانست و مسئله را برای شورای امنیت تشریح کرد ولی موفق نشد و به او حقی داده نشد، چون ترامپ آمریکا را از توافق برجام خارج کرده بود. اروپایی‌ها سعی به استفاده از مکانیسم ماشه داشتند که ایران خروج از ام پی تی را مطرح کرد و اروپاییان کوتاه آمدند امروز ایران این نکته را مطرح می‌کند که آمریکا در صورت بازگشت به برجام حق ندارد از اسنپ بک استفاده کند و این مسئله باید در این ماجرا تعیین تکلیف شود و از سو استفاده آمریکا از این قدرت جلوگیری شود. این موضوع یکی از مواردی است که ایران در وین بر سر آن پافشاری دارد و خواستار تغییراتی در مکانیسم سیستم اسنپ بک است. ما از همه جزئیات خبر نداریم ولی می‌شود از صحبت‌های طرفین آنچه مطرح‌شده را بیرون آورد.
_ می‌توان گفت اختلافاتی بر سر جزئیات وجود دارد ولی امکان تصویب برجام در دولت جدید ایران بالا است چون به نظر می‌رسد رویکرد آمریکا بر تصویب برجام باشد؟
رویکرد آمریکا این است ولی در نقطه مقابل می‌خواهند اطمینان حاصل کنند که گروه انتخاب‌شده امروز با مسئله برجام و رویکرد آمریکا چه نوع برخوردی خواهند داشت. آمریکا اظهار تمایل کرده بود که توافق در مدت باقیمانده از دولت دوازدهم محقق شود ولی جزئیاتی که مسئله را کند کرده تردید ایجاد کرد. امریکا نتیجه مذاکرات را به این منوط کرد که ایران تصمیم سخت خود را بگیرد و ایران نیز مذاکرات را به این منوط کرد که آمریکا تصمیم سخت خود را بگیرد، حال اینکه این تصمیم سخت همان مواردی است که مورداشاره ما بود یا اینکه مباحث دیگری در مذاکرات وجود دارد، خیلی مشخص نیست و این چیزی است که ما از آن بی‌خبر هستیم و دقیق نمی‌دانیم ولی به نظر می‌آید دو سه مورد درز شده موارد اختلاف طرفین باشد.
