مبانی و تاریخچه سیاست‌گذاری بر مبنای توسعه پایدار

رویداد۲۴ یادداشت فرزاد علیزاده، فعال محیط زیست و کمال میرزاحسینی، کارشناس حوزه رسانه و محیط زیست : بیش از یک‌هزار سال پیش، انسان فرزانه‌ای به نام "فردوسی"، از ضرورت احترام به بیودموکراسی (زیست‌سالاری، عدالت زیستی) سخن گفت. اصطلاح توسعه پایدار، ترجمه واژه فرنگی sustainable development است. ولی تاریخ چند هزار ساله کشور نشان می‌دهد که ایران با اصول و محورهای توسعه پایدار بیگانه نیست. شکل‌گیری و شکوفایی شهرهای باشکوه و پویا در حاشیه کویر و ایجاد سازوکارهای همزیستی با کویر و شرایط سخت کوهستانی کشور، نشان از پایداری توسعه در این مرز و بوم دارد. هرچند محور توسعه، انسان و نیازهای مادی و معنوی وی است، اما نباید فراموش کرد که عوامل اقتصادی– اجتماعی، فرهنگی و محیط زیستی سایر ارکان توسعه را تشکیل می‌دهند. محیط زیست به عنوان رکنی از ارکان توسعه پایدار نقش پشتیبانی کننده را بازی می‌کند. در واقع بدون اعتلاء و ارتقاء اجزاء یک سیستم نمی‌توان انتظار داشت که کل آن سیستم درست کار کند. توسعه زمانی می‌تواند پایداری خود را تضمین نماید که تمام ارکان آن در یک هماهنگی آرمانی و متناسب قرار گیرند و توسعه یک‌بعدی شاید بیشتر به سرطان شبیه باشد.

رقابت در زمینه توسعه اقتصاد، کشورهای جهان را برانگیخت تا از پیشرفت علمی و فنی که بعد از جنگ جهانی دوم در ملل صنعتی حاصل شد، بهره‌برداری بسیاری کنند، بدون این‌که در فکر حفظ محیط زیست باشند. در واقع یکی از چالش‌های بشر استفاده از محیط پیرامون بوده است. اما اکنون چالش اساسی برای بشر از بین رفتن محیط زیست است و توجه به این مسأله اساسی که چگونه از محیط زیست استفاده نماییم تا کمترین تخریب در آن ایجاد شود، به چالشی جدّی تبدیل شده است.

تاریخچه توسعه پایدار: از اوایل دهه ۱۹۷۰، در رویکردهای علمی به توسعه، تجدیدنظر اساسی پدید آمد. بنا به‌ دعوت کنفرانس سازمان ملل پیرامون محیط زیست انسانی، اجلاسی با حضور کارشناسان در سال ۱۹۷۱ در شهر "فونکس" سوئیس با هدف ایجاد ارتباط بین توسعه اقتصادی و محیط زیست تشکیل شد. این حرکت در اجلاس "استکهلم" در سال ۱۹۷۲ قوت بیشتری گرفت و در اعلامیه کوکویک (Cocoyoc Declaration) در سال ۱۹۷۴ تفسیر جامع‌تر و عمیق‌تری از آن عرضه شد. چالش جدید در آغاز تحت عنوان توسعه بوم‌شناسانه و سرانجام در سال ۱۹۸۰ برای اولین بار با نام توسعه پایدار در گزارش سازمان جهانی حفاظت از منابع طبیعی IUCN مطرح شد. توسعه پایدار (Sustainable Development)، یکی از اصطلاحات اقتصادی بوده و محل تلاقی جامعه، اقتصاد و محیط زیست است. «به توسعه‌ای که نیازمندی‌های حاضر را بدون لطمه زدن به توانایی نسل‌های آتی در تأمین نیازهای خود برآورده می‌سازد، توسعه پایدار گویند». بنابراین؛ یکی از ویژگی‌های توسعه پایدار، توجه اکید به مسائل محیط زیستی و رعایت شاخص‌های آن است. این ویژگی، در ادبیات توسعه پایدار به اندازه‌ای اهمیت دارد که کنار عدالت بین نسلی در بسیاری از منابع، توسعه پایدار را نیز تعریف کرده است.

ایران و توسعه پایدار: حال و آینده جهان نتیجه سیاست حاکمان کشورها است. سیاستمداران با استراتژی‌هایی که ترسیم می‌کنند برای آینده سرزمین تحت حاکمیت خود هدف‌گذاری می‌کنند و با وضع قوانین، راه رسیدن به اهداف را میسر می‌سازند. توسعه پایدار خواست حاکمان نبوده و نخواهد بود، بلکه حق ملت‌هاست و به عنوان یکی از مفاهیم حقوق بشری، بیش از ۵۰ سال است که توسط اندیشمندان جامعه جهانی مطالبه می‌شود، اما تحقق آن نیازمند تداوم مطالبه‌گری جامعه جهانی از دولت‌مردان است.

کشور ما نیز برای تحقق توسعه پایدار راه طولانی پیش رو دارد. ایران در اوایل دهه ۱۳۵۰، برای ایجاد محیط زیستی سالم، تمایل جدّی نشان داد و برخی اصول در قانون اساسی لحاظ شدند. برنامه‏‌های عمرانی و توسعه ایران نشان می‏‌دهند که در تشویق و حفظ محیط زیست، نقش دولت در قبل و بعد از انقلاب اسلامی به جای ترویج رقابت، کارایی و حفاظت از طریق سازوکار بازار، دستور و نظارت مستقیم بوده است. در این باره ضعف برنامه‏‌های اجرایی، نبود آگاهی عمومی و شانه خالی کردن افراد و صنایع از سیاست‏‌ها و قوانین، قرار گرفتن اولویت‏‌های تخصیص بودجه‏‌های سالانه در عرصه‏‌های دیگری به غیر از محیط زیست باعث ناتوانی سیاست­‌های کنترل محیط زیست در ایران شده است. لذا پاسخ به دو سؤال اساسی در آینده بسیار مهم است. آیا افراد جامعه برای حفظ  محیط زیست اهمیتی قایل هستند و خواستار اقدامی جدّی برای مقابله با مخاطرات محیط زیستی می باشند؟ آیا حاکمیت بستر و امکانات مناسب را برای حفاظت از محیط زیست فراهم نموده است؟ سیاست‌های محیط زیستی در تعریف دو مفهوم محیط زیست و سیاست را در بر می‌گیرد.

سیاست را می‌توان به عنوان «شیوه عمل یا اصولی که توسط یک دولت، حزب، تجارت یا فرد پذیرفته، پیشنهاد شده است»، تعریف کرد. بنابراین، سیاست محیط زیستی گرایش به تمرکز بر مشکلات ناشی از تأثیر انسان بر محیط زیست دارد. کشور و نظامی می‌تواند ادعای حرکت در مسیر توسعه پایدار را کند که گفتمانی جهان‌شمول را در این باب ارائه کند و بتواند علاوه بر آفرینش فرصت‌های برابر شغلی، برای همه شهروندانش فارغ از نژاد و رنگ پوست و قومیت و مذهب، یک گام پیشتر رفته و بر بنیاد آموزه زیست‌سالاری بکوشد تا از امکان حیاتی درخور برای همه زیستمندان ساکن در قلمرو حکومتی‌اش حراست کند. به مفهومی ساده‌تر، پاسداری از تنوع زیستی، هم در حوزه فرهنگی و هم در حوزه طبیعی می‌تواند به پایداری حکمرانی مطلوب برای هر دولتی کمک کند.

مسئله‌ نگران کننده، این است که تا چه زمانی می‌توانیم نسبت به اهمیت محیط زیست در اقتصاد کشور بی‌توجه باشیم؟ آیا وقت آن نرسیده که دستیابی به توسعه پایدار را در صدر اهداف کشور قرار دهیم و تمامی ارکان کشور را تشویق به همیاری در این زمینه کنیم؟

Refrences:

1.«The concise Oxford dictionary of current English».

2. «Environmental Policy Analysis for Decision Making».
3. حفظ محیط زیست با توسعه پایدار، كريمی ثانی حميدرضا، رياحی منش فروغ، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی سبزوار، 1395

4.محیط زیست و برنامه‏ های توسعه در ایران، اسفندیار جهانگرد، استادیار دانشگاه علامه طباطبایی تهران، مجله پژوهشی اقتصاد محیط زیست و منابع طبیعی، 1397

5.بررسی اثر سیاست‌های اقتصادی دولت بر کیفیت محیط زیست در کشورهای منتخب، محمدرضا شهاب ، سیده مروه ناصرصدرآبادی ،نشریه علوم و تکنولوژی محیط زیست، تابستان 1393

6.نقش سیاست و قانون در توسعه پایدار

مصطفی نوری، فرزانه براتی، دهمین همایش محیط زیست، انرژی و توسعه پایدار، 1399

7.اهمیت توسعه پایدار در قرن 21، مژگان چپریها، ایمنا، 1397

8. سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «توسعه پایدار»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۰۱/۲۶

9.کدام‌یک امکان‌پذیر نیست؟ بدون پایداری، توسعه؛ یا بدون توسعه، پایداری! هادی ویسی، مرکز پژوهش‌های استراتژیک ریاست جمهوری، 1393

10. جایگاه محیط زیست در توسعه پایدار کشور، مسعود باقرزاده کریمی، مجله تالاب‌های ایران