آیا رویای قطار تهران - کربلا به واقعیت پیوسته است؟
رویداد۲۴ لیلا فرهادی: کسانی که از نزدیک پیگیر پروژه‌های ریلی کشورند با تیتر خبری «فارس» خیال میکند پروژه‌ای که بیش از ۲۰ سال است به جایی نرسیده، یک‌شبه تکمیل شده است. اما نگاه کوتاهی به متن خبر همه این رشته‌ها را پنبه میکند. خبرگزاری فارس تیتر زده «قطار تهران به کربلا» اما وقتی متن خبر را می‌خوانید ماجرا اینطور است که مسافران قرار است از تهران تا شلمچه با قطار سفر کنند و از شلمچه تا بصره به اندازه بیش از ۳۰ کیلومتر با اتوبوس و سپس از بصره با قطار عراقی به سمت کربلا بروند! بنابراین خبری از «قطار تهران به کربلا» نیست و حتی این خبر هم جدید نیست و مسیر ترکیبی قطار و اتوبوس تهران به کربلا در سال‌های گذشته هم عملیاتی شده است.
قرارداد راه آهن شلمچه به بصره
ایران و عراق اولین بار در سال ۲۰۱۱ در زمان دولت احمدی‌نژاد قرارداد ساخت راه‌آهن شلمچه به بصره را امضا کردند اما هیچ کدام به تعهداتشان عمل نکردند. دولت روحانی در سال ۲۰۱۴ یک بار دیگر تفاهم نامه‌ای با طرف عراقی امضا کرد. ایران تا مرز شلمچه راه آهنش را امتداد داده و آماده اتصال به شبکه ریلی عراق است. بصره هم به شبکه ریلی عراق متصل است و در صورت اتصال حلقه گمشده شلمچه تا بصره، ایران عملا به شبکه ریلی همسایه غربی خود متصل خواهد شد. سال ۲۰۱۴ داعش در عراق ظهور کرد و تمامی پروژه‌های زیرساختی متوقف شد. دو کشور بار دیگر در سال ۲۰۲۱ توافق کردند که ظرف دو سال خط آهن را تکمیل کنند.
ایران متعهد شد مسیر تقریبا یک کیلومتری از روی آبراه شط العرب را ریل‌گذاری کند و مابقی مسیر بر عهده عراق باشد اما تا امروز هیچ تحولی در این مسیر رخ نداده؛ این در حالی است که تنها ۳۲ کیلومتر خط آهن درون خاک عراق لازم است که این پروژه تکمیل شود.
در ماجرای تخصیص اراضی عراق برای ریل‌گذاری، به تازگی یک جنجال هم به راه افتاده است. اواسط مردادماه وزارت حمل و نقل عراق بیانیه‌ای منتشر کرد و اعلام کرد: «عراق، هیچ یک از زمین‌های خود را به طرف ایرانی به منظور احداث خط راه آهن یا احداث پل ناوبری روی شط العرب واگذار نکرده است.»
وزارت عراق با بیان اینکه طرف ایرانی ساخت پل ناوبری در شط‌العرب و مین زدایی در محدوده ۱۶ کیلومتری را برعهده گرفته، در پایان بیانیه مدعی شد «همه اراضی این پروژه که از مرزهای ایران آغاز می‌شود، اراضی عراقی است و علاوه بر این ۵۰۰ متر از اراضی عراق را که در سمت ایران بود، بازیابی کرده‌ایم.»
جالب اینکه راه‌آهن تهران کربلا که اکنون در دولت رئیسی افتتاح شده، قبلا یکبار در دولت روحانی افتتاح شده بود. آن زمان برای نامگذاری از عبارت «راه آهن ترکیبی تهران کربلا» استفاده شده بود و مخاطب می‌دانست که مسیر آن مستقیم نیست و مسافران باید از حمل و نقل ترکیبی استفاده کنند. در خبر آن زمان چنین می‌خوانیم: «طی هماهنگی شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران، حرکت این قطار (۶ تخته) در روز سه‌شنبه در ساعت ۱۵:۳۰ (۲۰ آبان ۱۳۹۵) از تهران به سمت شلمچه به طول ۹۶۰ کیلومتر آغاز شد؛ مسافران این قطار در مرز شلمچه پس از انجام تشریفات گذرنامه، به وسیله اتوبوس (که هماهنگ شده است) در مسافت ۳۵ کیلومتر به بصره اعزام می‌شوند و دوباره به وسیله قطار در مسیری ۴۸۰ کیلومتری به کربلا اعزام می‌شوند؛ طول مدت این سفر ۲۷ ساعت جمع کل بهای بلیت ۱۳۰ هزار تومان است.»
این قطار در دولت رئیسی دوبار افتتاح شد؛ یکبار در سال ۱۴۰۱ و یکبار هم در سال ۱۴۰۲ افتتاح شده است؛ با این توضیح که مسیر ترکیبی آن از سال ۱۳۹۵ تا کنون هیچ تغییری نکرده است و مسافران به همان شیوه‌ای که قبلا می‌رفتند، اکنون هم می‌روند بنابراین معنای دستاوردسازی برای دولت رئیسی معلوم نیست!
افتتاح قطار تهران - کربلا در سال ۱۳۹۵
اگر راه آهن ایران به عراق تکمیل شود، چه دستاوردی خواهد داشت؟
هدف ایران از اتصال به خطوط ریلی عراق مشخص است. به ظاهر نام این خط آهن با زیارت کربلا گره خورده، اما در واقع این خط با عنوان فرعی «قطار مقاومت» قرار است ایران را به مدیترانه متصل کند. اتفاقی که پروژه موسوم به «هلال شیعی» و دسترسی به آب‌های مدیترانه را ممکن خواهد کرد. خبرگزاری‌های نزدیک به نهاد‌های نظامی بار‌ها از هدف ایران برای اتصال به شبکه ریلی عراق و از آنجا به منطقه بوکمال و خاک سوریه صحبت کرده‌اند.
خبرگزاری فارس و ایرنا بار‌ها در گزارش‌هایی گفته‌اند که «این دستاورد حمل‌و نقلی ... شبکه ریلی ایران را به عراق متصل میکند و از عراق هم از منطقه «بوکمال» می‌تواند به خاک سوریه منتقل کند که اتفاق بزرگی در حوزه توزیع مسافر و بار بین سه کشور رقم می‌خورد.» در حال حاضر تنها مسیر دسترسی محور مقاومت، گذرگاه قائم – ابوکمال است که اتصال ایران، عراق، سوریه و لبنان را به یکدیگر ممکن ساخته است.
از سوی دیگر پروژه اتصال خط آهن ایران از شلمچه تا بصره بخشی از پروژه اتصال به خط آهن عراق، سوریه تا ساحل مدیترانه است. سال ۱۳۹۵ یحیی رحیم صفوی فرمانده ارشد سپاه و مشاور نظامی رهبر یکی از اهداف ایران برای وصل شدن به شبکه ریلی عراق را، اتصال به بندر لاذقیه سوریه از این طریق عنوان کرد.
از همان زمان تحلیلگران عربی ضد ایران مدعی‌اند که هدف جمهوری اسلامی از تکمیل پروژه راه‌آهن شلمچه بصره، افزایش حضور نظامی در منطقه و ارسال سلاح به شبکه تحت نفوذ ایران در سوریه، لبنان، عراق و دیگر گروه‌های تحت حمایت تا مدیترانه است.
از سوی دیگر راه‌آهن شلمچه-بصره می‌تواند به یکی از راه‌های آلترناتیو ایران به اروپا تبدیل شود؛ مسیر عراق، سوریه، لبنان و دریای مدیترانه می‌تواند جایگزین مسیر‌های مواصلاتی کنونی از طریق ترکیه یا جمهوری آذربایجان به اروپا باشد.
بیشتر بخوانید: تاریخ راه آهن ایران / بزرگترین پروژه تاریخ معاصر ایران که با مالیات مردم به سرانجام رسید
بهانه‌های عراق برای عدم همراهی با پروژه خط آهن
به گزارش رویداد۲۴ عراق با اینکه هیچ وقت به صراحت ابراز بی‌علاقگی نکرده، اما در همه این سال‌ها به دلایل و بهانه‌های مختلف اجرای پروژه را به تعویق انداخته است. اولین بهانه، مین‌زدایی از منطقه مرزی بصره و شلمچه بود. عراق می‌گفت دلیل کند شدن پروژه، تلاش آنها برای پاکسازی مین‌هایی است که در دوران جنگ ایران و عراق در این منطقه جاسازی شده است.
بهانه بعدی، انتخاب پیمانکار از سوی ایران بود. در ابتدا قرار بود پروژه ریلی ایران و عراق از سوی بنیاد مستضعفان اجرا شود، اما در تفاهم بعدی به دلیل عدم تمایل عراق، بنیاد مستضعفان از پروژه کنار گذاشته شد و یک شرکت سرمایه‌گذاری خصوصی به نام «شرکت فدک» عهده‌دار تامین مالی این پروژه شد.
اما مهمترین عامل اجرایی نشدن پروژه، مساله رقابت ایران و ترکیه در ایجاد کریدور‌های بین‌المللی در منطقه است. زمستان سال گذشته سیدحمید حسینی عضو اتاق مشترک ایران و عراق به بی‌توجهی عراق به پروژه ریلی با ایران و همزمان تمرکز بر پروژه مشترک با ترکیه کنایه‌ای زد و گفت «دولت عراق برای پروژه دوهزار‌و ۲۰۰ کیلومتری راه‌آهن فاو به ترکیه در بودجه سال ۲۰۲۳ تأمین اعتبار میکند؛ ولی برای اتصال راه‌آهن شلمچه به بصره به طول ۳۵ کیلومتر حاضر به همکاری و مشارکت نیست!»
اشاره او به پروژه بندر فاو تا ترکیه بود. سال ۱۴۰۰ نشریه الصباح عراق به نقل از «جواد الشویلی» مدیر روابط‌عمومی شرکت راه‌آهن عراق، این پروژه را «مهمترین پروژه زیرساختی عراق» خواند و اعلام کرد که منابع لازم برای ساخت خط ریلی بندر بزرگ فاو به ترکیه در قانون بودجه ۲۰۲۳ عراق تخصیص داده شده و خط ریلی بندر فاو به ترکیه به طول دوهزار‌و ۲۰۰ کیلومتر، هم برای انتقال مسافر و هم انتقال کالا به‌زودی به کار گرفته می‌شود. به موازات این مسیر هم قرار است بزرگراهی برای تردد کامیون‌ها و خط لوله گاز ساخته شود.
جالب‌تر اینکه دی ماه ۱۴۰۰ همزمان با اعلام خبر آغاز پروژه «مسیر توسعه» از بندر فاو به ترکیه، وزیر حمل‌ونقل عراق یک لگد هم به پروژه خط آهن شلمچه-بصره زده است! درست بعد از سفر رستم قاسمی وزیر وقت راه و شهرسازی به عراق و اعلام امضای یک توافقنامه با عراق برای تکمیل خط آهن شلمچه-بصره، «ناصر الشلبی» وزیر حمل‌ونقل عراق در مصاحبه با خبرگزاری عراقی امضای هرگونه توافقنامه اتصال خطوط ریلی به ایران را تکذیب کرد و گفت «ما به عراقی‌ها اطمینان می‌دهیم که هر گونه اتصال ریلی تا پایان اتصال بندر فاو به مرز ترکیه رخ ندهد. تا زمانی که این اتصال ریلی و همینطور تکمیل زیرساخت‌های ریلی عراق صورت نپذیرد، اتصال با هیچ کشوری در دستورکار دولت عراق قرار نخواهد داشت.»
برخی تحلیلگران عربی معتقدند راه آهن شلمچه-بصره می‌تواند به پروژه مهم بندر فاو در بصره آسیب جدی وارد کند و همین مساله به ریشه اصلی بهانه تراشی‌های طرف عراقی برای توقف پروژه تبدیل شده است.
آیا راه آهن تهران کربلا برای ایران خطرناک است؟
برخی معتقدند این خط آهن برای ایران خطرناک است! اما دلایل آنها چیست؟ نخست اینکه بندرفاو یعنی تنها بندر خلیج فارس عراق را به ترکیه و از آنجا به اروپا متصل میکند و به این ترتیب پروژه کریدور شمال-جنوب را که مهمترین پروژه اتصال زیرساخت‌های ایران به جهان است را بی‌معنا خواهد کرد. ایران در کریدور شمال-جنوب در صدد اتصال خلیج فارس به کشور‌های همسایه شمالی و از آنجا به سایر نقاط جهان از جمله اروپاست. در صورت راه‌اندازی یک کریدور به موازات کریدور شمال-جنوب در عراق، با توجه به تحریم‌های گسترده علیه ایران، عملا کریدور‌های داخلی ایران بی‌استفاده خواهند شد.
از سوی دیگر پروژه اتصال بندر فاو به ترکیه عملا به یکی از مسیر‌های جایگزین انتقال انرژی از خلیج فارس به اروپا هم تبدیل خواهد شد و رویای ترکیه برای تبدیل شدن به هاب انرژی خاورمیانه به وقوع خواهد پیوست. عراق در شرایطی که رقیب منطقه‌ای‌اش در تحریم‌ها دست و پا می‌زند، به دنبال تنوع بخشی به سبد کریدور‌های انرژی و مواصلاتی هم بوده و فقط به ترکیه اکتفا نکرده است.
در سال‌های اخیر «پروژه شام جدید» به عنوان یک مسیر زمینی و انرژی بین عراق، اردن و مصر هم مطرح شده است. عراق امیدوار است با این پروژه علاوه بر مسیر‌های زمینی، یک خط لوله انتقال نفت هم از بندر بصره در جنوب به سمت بندر العقبه در اردن و سپس مصر کشیده شود و در ازای انتقال نفت به این دو کشور، از اردن و مصر برق وارد کند.
به درک! 
