آنچه را «شکوه آمریکایی» می‌نامیدند چگونه لکه دار شد؟

رویداد۲۴ | در دهه‌ی ۱۹۶۰، جنبش حقوق مدنی (Civil Rights Movement) دستاورد‌های بزرگی نظیر لغو تفکیک نژادی در اماکن عمومی، تصویب قانون حقوق مدنی ۱۹۶۴ و قانون حق رأی ۱۹۶۵ به همراه داشت. با این حال، پایان ظاهریِ تفکیک نژادی در چارچوب قوانین به معنای پایان واقعی این معضل در فرهنگ و جامعه نبود. بسیاری از شهر‌ها و ایالت‌ها هنوز با اشکال پنهان و آشکار تبعیض روبه‌رو بودند.

در بوستون، شهری که به لحاظ تاریخی یکی از مراکز مهم سیاسی و فرهنگی آمریکا به شمار می‌رفت، تنش نژادی در دهه‌ی ۱۹۷۰ به‌ویژه در عرصه‌ی آموزش عمومی برجسته شد. هنگامی که دادگاهی فدرال در سال ۱۹۷۴ رأی به «جابجایی دانش‌آموزان (باسینگ)» برای رسیدن به مدارس ادغام‌شده و عادلانه داد، موجی از اعتراض به راه افتاد. ایده‌ی اصلی این بود که کودکان سیاه‌پوست و سفیدپوست به‌طور هدفمند از محله‌ای به محله‌ی دیگر منتقل شوند تا توازن جمعیتی و نژادی در مدارس حفظ شود. گروهی این اقدام را راهی مؤثر برای مبارزه با تبعیض ریشه‌دار می‌دانستند و گروهی دیگر آن را دخالت غیرقابل‌پذیر دولت فدرال در امور محلی تلقی می‌کردند.

روند اعتراض‌ها اغلب شکلی خشونت‌آمیز به خود می‌گرفت و این مسئله، شکاف عمیق جامعه را بیش از پیش آشکار می‌کرد. در چنین فضایی، حادثه‌ای که استنلی فورمن ثبت کرد، نه یک رویداد منفرد، بلکه نمود بارزی از تنش عریان میان دو دسته از شهروندانی بود که علی‌رغم زندگی در یک شهر، نسبت به یکدیگر بی‌اعتماد و خشمگین بودند.

پرچمی که نماد آزادی است یا سلاحی برای تهدید؟

در عکس «لکه‌دار کردن پرچم کهن»، صحنه‌ای دردناک ثبت شده است: جوزف ریکهیو، نوجوان سفیدپوستی که پرچم ایالات متحده را در دست دارد، در حالت حمله یا دست‌کم تهدید به حمله علیه تد لندزمارک، مرد سیاه‌پوست وکیل و فعال مدنی، دیده می‌شود. به‌جای افتخار ملی، پرچم به نوعی تبدیل به نیزه یا وسیله‌ای برای خشونت شده است. تقابل هولناک در تصویر، بیننده را ناخواسته با این پرسش مواجه می‌کند که چگونه ممکن است نماد اتحاد یک ملت، بدل به ابزاری برای تضاد و نفرت شود؟

استنلی فورمن پیش از این نیز عکس‌هایی از لحظات دردناک و حساس گرفته بود و در واقع، یکی از عکاسان شاخص در به تصویر کشیدن حوادث تاریخی و خبری آمریکا محسوب می‌شد. عکس «لکه‌دار کردن پرچم کهن»، در ادامه‌ی کار حرفه‌ای فورمن، نوعی افشاگری بی‌رحمانه از عمق اختلافات نژادی در بوستون دهه‌ی ۷۰ بود. این عکس، به سرعت توسط رسانه‌های ملی و بین‌المللی بازنشر شد و در زمانی کوتاه، به نمادی از تناقضات اجتماعی و سیاسی آمریکا تبدیل گردید.

نمادگرایی عکس؛ هنگامی که واقعیت از شعار پیشی می‌گیرد

گستردگی بازتاب عکس «لکه‌دار کردن پرچم کهن»، تنها به دلیل یک لحظه‌ی خشونت‌آمیز نبود؛ بلکه بار نمادین آن، رسانه‌ها و افکار عمومی را عمیقاً تحت تأثیر قرار داد. در فرهنگ عمومی آمریکا، پرچم همواره نشانه‌ای از وحدت ملی، مقاومت در برابر سرکوب و ارزش‌های آزادی‌خواهانه تلقی می‌شود. حال، زمانی که همین پرچم در مقام سلاح علیه هم‌وطنان قرار می‌گیرد، تضادی تکان‌دهنده نمودار می‌شود. تضادی که آشکارا بیان می‌کند مسیر دستیابی به برابری در آمریکا نه‌تنها تمام نشده، بلکه در برخی نقاط حادتر از همیشه است.

این تصویر در واقع جنبه‌ای تاریک از تاریخ این کشور را به یاد می‌آورد: دورانی که حتی پس از قوانین مترقی و تلاش‌های گسترده‌ی اجتماعی، تبعیض، فاصله‌گذاری نژادی و خشم متقابل همچنان وجود داشت. این یادآوری تلخ، گاه چنان تأثیرگذار بود که موجب شد گروه‌های مدافع حقوق مدنی و رهبران جامعه‌ی سیاه‌پوستان، خواستار توجه دوباره به ریشه‌های عمیق ظلم نژادی شوند.

بازتاب‌ها و پیامد‌های اجتماعی

انتشار گسترده‌ی این عکس، موجی از بحث‌های داغ در روزنامه‌ها، مجلات و برنامه‌های تلویزیونی درباره‌ی ریشه‌ها و پیامد‌های تبعیض نژادی در بوستون و سراسر آمریکا به راه انداخت. حتی کسانی که پیش‌تر از وضعیت واقعی در بوستون بی‌خبر بودند، با دیدن این عکس، از شدت تنش‌ها شگفت‌زده شدند.

پیشرفت تدریجی اصلاحات

اگرچه قانون اساسی آمریکا و متمم‌های آن برای برابری همگان پایه‌ریزی شده است، اما واقعیت اجرای این قوانین در هر ایالت و شهر متفاوت بوده است. عکس «لکه‌دار کردن پرچم کهن» به فشار افکار عمومی برای رسیدگی جدی‌تر به باسینگ و سایر سیاست‌های ادغام نژادی در مدارس افزود. به این ترتیب، برخی از مقام‌های ایالتی مجبور شدند تا برای کاهش خشونت و پیشبرد اصلاحات، دستورالعمل‌های جدیدی را تصویب و اجرا کنند.

تقویت همبستگی در میان فعالان مدنی

همچنین این رویداد باعث شد بسیاری از فعالان حقوق مدنی با جدیت بیشتری درباره‌ی نژادپرستی ساختاری صحبت کنند. آنها تأکید داشتند که با وجود برداشته شدن موانع قانونی، روح تبعیض هنوز در افکار و فرهنگ بخشی از جامعه باقی مانده و برای از میان برداشتن آن، کار و تلاش فراتر از قانون لازم است.

ارزش تاریخی: از لحظه‌ای گذرا تا سندی ماندگار

عکس‌هایی، چون «لکه‌دار کردن پرچم کهن» از آن دست تصاویر خبری هستند که با گذشت زمان، ارزش تاریخی و نمادینشان فزونی می‌یابد. بسیاری از آثار هنری یا مطبوعاتی، در زمان خود جلب توجه می‌کنند، اما کم‌کم به حاشیه رانده می‌شوند. در مقابل، برخی دیگر به دلیل عمق مفهومی، قدرت روایتگری و پیوند با مسائل اساسی جامعه، در تاریخ ماندگار می‌مانند. این عکس نیز دقیقاً در همین جایگاه قرار دارد: هر بار که جامعه‌ی آمریکا با موج جدیدی از تنش‌های نژادی روبه‌رو می‌شود، این تصویر دوباره در رسانه‌ها مطرح شده و یادآور می‌شود که مبارزه برای عدالت و برابری، پایانی ندارد.

مروری بر چند دهه پس از ثبت عکس نشان می‌دهد که با وجود پیشرفت‌هایی همچون انتخاب یک رئیس‌جمهور سیاه‌پوست (باراک اوباما) یا تغییرات نسبی در ترکیب جمعیتی و فرهنگی شهر‌هایی مانند بوستون، مسئله‌ی نژادپرستی و تنش‌های ناشی از آن همچنان دست‌نخورده باقی نمانده است. جنبش‌هایی مانند «جان سیاه‌پوستان مهم است» (Black Lives Matter) در دهه‌ی ۲۰۱۰، مصداقی نو از همان جراحت‌های کهنه است که قدمتی به درازای تاریخ آمریکا دارد.

عکسی برای اندیشیدن و آموختن

«لکه‌دار کردن پرچم کهن» صرفاً یک قاب مستند از دوران پرآشوب دهه‌ی ۱۹۷۰ نیست؛ بلکه هشداری تاریخی است درباره‌ی خصلت شکننده‌ی وحدت اجتماعی، آن هم در کشوری که بر ارزش‌های دمکراتیک و آزادی‌های فردی بنا شده است. قدرت این عکس در آن است که ناسازگاری نماد آزادی با صحنه‌ی یک حمله‌ی نژادپرستانه را به نمایش می‌گذارد و مخاطب را وادار می‌کند بپرسد: «آیا صرف تصویب قوانین و صدور بیانیه‌های رسمی، برای مهار نفرت و تبعیض کافی است؟»

واقعیت این است که علاج عمیق معضل نژادی مستلزم ترکیبی از تغییرات ساختاری (در آموزش، اشتغال، نظام قضایی و غیره) و دگرگونی فرهنگی (در نگرش‌ها، باور‌ها و الگو‌های اجتماعی) است. تصویری مانند عکس استنلی فورمن، با تکان دادن وجدان جمعی، می‌تواند محرکی باشد برای درنگ و اندیشیدن به این پرسش بنیادین که میراث تبعیض چگونه نسل به نسل تداوم می‌یابد و چرا هنوز به‌طور کامل از بین نرفته است.

در نهایت، «لکه‌دار کردن پرچم کهن» را می‌توان یکی از اسناد تصویری برجسته در تاریخ آمریکا دانست که برای همیشه شاهدی است از فاصله‌ی دردناک بین آرمان‌ها و واقعیت‌ها؛ فاصله‌ای که پر کردن آن، همتی تاریخی و تلاشی مستمر را می‌طلبد. این عکس، مخاطبانش را به تأمل در باب سرنوشت آن مرد سیاه‌پوست و نوجوان سفیدپوست دعوت می‌کند و از همه مهم‌تر، زخم‌های دیرینه‌ی جامعه‌ی آمریکا را بی‌پرده به نمایش می‌گذارد تا به یادمان آورد که جاده‌ی عدالت، فارغ از ادعا‌های رسمی و افتخارات ملی، هنوز راهی پرسنگلاخ پیش رو دارد.