مرجع سنتی و چالشهای مدرن؛ نگاهی به زندگی و فتاوای ناصر مکارم شیرازی
رویداد۲۴ | آیتالله ناصر مکارم شیرازی یکی از چهرههای پرنفوذ حوزه علمیه قم و مراجع تقلید شیعه است که در عرصههای فقهی، تفسیر، و مسائل اجتماعی و سیاسی نقش مهمی ایفا کرده است. از زمان ورود به دنیای دین و مرجعیت، وی به یکی از اساتید بزرگ فقه و اصول تبدیل شده و در تحولات فکری و مذهبی ایران پس از انقلاب ۱۳۵۷، حضوری مستمر داشته است. در این مطلب نگاهی به زندگی و اندیشههای آیتالله مکارم شیرازی داریم و به مواضع او میپردازیم.
آیتالله ناصر مکارم شیرازی در ۵ اسفند ۱۳۰۵ در شیراز به دنیا آمد. او در خانوادهای مذهبی رشد کرد و پدرش بازرگان بود. وی تحصیلات ابتدایی و دبیرستان را در شیراز به پایان رساند و در سن ۱۴ سالگی، بهواسطه حافظه قوی که داشت، گاهی در یک سال دو کلاس را طی میکرد. پس از اتمام دبیرستان، به حوزه علمیه شیراز پیوست و تحصیل علوم دینی را از مدرسه آقاباباخان آغاز کرد. در مدت کوتاهی، علوم صرف، نحو، منطق، بیان و بدیع را آموخت و سپس به فقه و اصول پرداخت.
آیتالله مکارم شیرازی از ۱۸ سالگی به تدریس علوم دینی در حوزه علمیه شیراز پرداخت. در همین زمان، حاشیهای بر کتاب «کفایه الاصول» آخوند خراسانی نوشت که نشاندهنده استعداد ویژهاش در مباحث فقهی بود. در همان سالها، وی راهی حوزه علمیه قم شد و حدود پنج سال از محضر آیتالله بروجردی و دیگر اساتید برجسته استفاده کرد. پس از آن، در سال ۱۳۲۸ به حوزه علمیه نجف رفت و از اساتیدی، چون محسن حکیم، ابوالقاسم خوئی و عبدالهادی شیرازی بهرهمند شد. در سن ۲۴ سالگی، او موفق به دریافت اجازه اجتهاد از محمدباقر اصطهباناتی و محمدحسین کاشف الغطاء شد و پس از بازگشت به ایران، تدریس سطوح عالی فقه و اصول را در قم آغاز کرد.
فعالیتهای علمی و فقهی آیت الله مکارم شیرازی
آیتالله مکارم شیرازی در عرصه علمی نیز آثار مهمی را تألیف کرده است که در زمینههای مختلف فقهی و تفسیری شناخته شدهاند. معروفترین اثر او «تفسیر نمونه» است که به همراه گروهی از طلاب، این تفسیر ۲۷ جلدی قرآن را نوشته است. این اثر بهویژه در پاسخ به مسائل اجتماعی روز، همراه با توضیح آیات قرآن، برای جامعه ایرانی مفید واقع شده است. «تفسیر نمونه» یکی از پرخوانندهترین تفاسیر معاصر به شمار میرود و در بسیاری از محافل علمی و دینی مورد استناد قرار میگیرد.
آیتالله مکارم شیرازی در کنار «تفسیر نمونه»، تألیفات دیگری نیز دارد که در حوزه فقه بسیار تأثیرگذار بودهاند. آثار «انوار الفقه» و «القواعد الفقهیه» از جمله کتابهای برجسته او هستند که در برخی مدارس علمیه تدریس میشوند و بهویژه در مباحث فقهی کاربرد وسیعی دارند.
مبارزات سیاسی و اجتماعی آیت الله مکارم شیرازی
آیتالله مکارم شیرازی در طول زندگی خود در عرصههای سیاسی و اجتماعی فعال بوده است. در دوران پهلوی، او بارها بهدلیل مخالفت با سیاستهای حکومت و سرمقالههای انتقادیاش علیه حکومت، زندانی و تبعید شد. او به شهرهای مختلفی، چون چابهار، انارک و مهاباد تبعید گردید. در سالهای قبل از انقلاب، آیتالله مکارم شیرازی از پایهگذاران و مسئولان ماهنامه «مکتب اسلام» بود که نقش مهمی در مبارزات علیه پهلوی داشت. این ماهنامه با هدف تبیین و نشر مسائل دینی و انتقاد از حکومت، در دورهای بحرانی از تاریخ ایران منتشر میشد.
بیشتر بخوانید: بازخوانی اندیشه موسسان حوزه علمیه قم | آیتالله طالقانی؛ روحانی محبوب و مبارز آزادیخواه
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، آیتالله مکارم شیرازی در تدوین قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نقش داشت و عضو مجلس خبرگان تدوین قانون اساسی بود. او در این دوران، همواره از اصول انقلاب اسلامی و حفظ دستاوردهای آن حمایت کرده و بر اهمیت پایداری نظام جمهوری اسلامی تأکید داشت.
فعالیتهای بینالمللی و نقش در دنیای اسلام
آیتالله مکارم شیرازی در عرصه بینالمللی نیز فعال است. او در سالهای اخیر با توجه به تهدیدات گروههای بنیادگرامانند داعش، بهویژه از طریق برگزاری همایشهایی نظیر «کنگره جهانی جریانهای افراطی و تکفیری»، در تلاش برای مقابله با این تهدیدات و ایجاد همبستگی میان علمای اسلامی بوده است. این همایش که در سال ۱۳۹۳ در قم برگزار شد، نمایندگانی از ۸۰ کشور اسلامی را به خود جلب کرد و به بررسی و تحلیل چالشهای ناشی از افراطگرایی در دنیای اسلام پرداخت.
آیتالله مکارم شیرازی همچنین در گسترش آموزههای شیعه در سطح جهانی، نقش داشته. دفتر او شبکه ماهوارهای «ولایت» را راهاندازی کرده است که به ترویج معارف اسلامی و شیعهشناسی میپردازد. این شبکه علاوه بر ارائه برنامههای دینی و فقهی، به مسائل اجتماعی و سیاسی نیز پرداخته و تلاش دارد تا دیدگاههای شیعه را در سطح بینالمللی تبیین کند.
موسسات دینی و آموزشی آیتالله مکارم شیرازی
آیت الله مکارم در تأسیس و مدیریت مؤسسات دینی نیز بسیار فعال بوده است. مدارس علمیهای، چون مدرسه فقهی امام کاظم علیهالسلام و مراکز پژوهشی، چون مرکز تخصصی شیعهشناسی تحت مدیریت او قرار دارند. این مراکز به تربیت طلاب و گسترش مباحث فقهی و دینی کمک کرده و همچنین به پژوهشهای علمی در زمینههای مختلف دینی پرداختهاند. این موسسات از جملۀ تأسیسات علمی و دینی آیتالله مکارم شیرازی هستند که همچنان نقشی اساسی در حوزههای علمیه ایفا میکنند.
بررسی برخی فتاوای آیت الله مکارم شیرازی
در سالهای اخیر، مجموعهای از فتاوا و نظرات فقهی از سوی مراجع تقلید و نهادهای دینی منتشر شده که بازتاب گستردهای در حوزههای اجتماعی، فرهنگی و سیاسی داشته است که برخی از این فتاوا مربوط به آیت الله مکارم شیرازی بوده است.
در حوزه حقوق اجتماعی، دفتر آیتالله ناصر مکارم شیرازی در واکنش به پرسشی درباره شرایط تحصیلی زنان مسلمان در برخی کشورهای خارجی از جمله ترکیه، اعلام کرد که در صورت اضطرار و نبود امکان رعایت حجاب برای ادامه تحصیل، ترک موقت آن تا حد ضرورت مجاز است. با این حال، دفتر این مرجع تقلید تأکید کرد که اصل حجاب از ضروریات دین اسلام است و فتوا صرفاً ناظر به شرایط خاص اضطراری صادر شده است.
از سوی دیگر، موضوع ازدواج کودکان نیز با واکنشهای فقهی همراه بوده است. بنا بر فتوایآیت الله مکارم، ازدواج زیر ۱۳ سال به دلیل اثبات مفاسد و آسیبهای آن در دنیای معاصر، باطل و غیرقابل قبول اعلام شده است. در این فتوا بر لزوم رعایت مصلحت و غبطه دختران و پسران تأکید شده است.
در حوزه اقتصاد، آیت الله مکارم دریافت جریمه دیرکرد وام را خلاف شرع دانستهاند. همچنین، خلق پول توسط بانکها کلاهبرداری و از نظر شرعی حرام اعلام شده است.
در زمینه احکام فردی نیز در فتاوای مکارم شیرازی استعمال و خرید و فروش سیگار به دلیل آسیبهای جسمی ناشی از آن حرام دانسته شده و بازی با ورق در صورتی که فاقد شرطبندی مالی و از حالت قمار خارج شده باشد، مجاز شناخته شده است.
در حوزه حقوق اقلیتهای دینی، فتوایی از سوی وی صادر شده که بر اساس آن دیه پیروان ادیان الهی همچون زرتشتیان، مسیحیان و یهودیان برابر با دیه مسلمانان اعلام شده است.
از سوی دیگر، استفاده از اینترنت پرسرعت تلفن همراه و فناوری نسل سوم در صورت فقدان نظارت شرعی و اخلاقی، خلاف موازین دینی معرفی شده است.
در حوزه فقه حکومتی نیز از سوی آیت الله مکارم شیرازی دیدگاههایی در خصوص نحوه انتخاب ولی فقیه مطرح شده است. بر اساس این دیدگاه، فقیهان به صورت عام از سوی امام معصوم منصوب شدهاند و تعیین مصداق از میان آنان باید توسط اهل خبره انجام شود. با این حال، برای جلوگیری از شبهات استبداد و جلب اعتماد عمومی، میتوان ولی فقیه را بهطور ثانویه و با نظر مردم برگزید.
همچنین برقراری ارتباط با رسانهها و وبسایتهای خارجی در برخی فتاوا ممنوع اعلام شده و خلاف مصلحت نظام دینی ارزیابی شده است.
رویکرد به تحولات و چالشهای جدید
آیتالله مکارم شیرازی بهویژه در مواجهه با تحولات دنیای مدرن، نظرات و دیدگاههای خاصی دارد. یکی از مواضع جنجالی او، رویکرد محافظهکارانهاش نسبت به تحولات دنیای دیجیتال و شبکههای اجتماعی است. او بر لزوم کنترل و نظارت بر استفاده از اینترنت تأکید کرده و بهویژه در مورد خطرات فضای مجازی و شبکههای اجتماعی، نگرانیهای زیادی دارد. این نگرانیها موجب شده است که او به فیلترینگ برخی سایتها و رسانههای اجتماعی تأکید کند.
آیتالله ناصر مکارم شیرازی، با تأثیرات علمی و فقهی خود، جایگاهی در تاریخ معاصر حوزه علمیه و جمهوری اسلامی ایران دارد. در کنار فعالیتهای فقهی، او همواره در عرصههای اجتماعی و سیاسی نقشآفرینی کرده و در برابر چالشهای مدرن به مواضعی پایبند بوده است که ترکیبی از حفظ سنتهای دینی و توجه به مقتضیات زمان است. البته نظرات او در برخی زمینهها، نظیر حقوق زنان و فناوریهای نوین، با انتقادهایی از سوی تندروها روبهرو شده است.
فهرست برخی از آثار آیتالله مکارم شیرازی:
اسرار عقبماندگی شرق
اعتکاف، عبادت کامل
اسلام و آزادی بردگان
پیام امام امیرالمؤمنین (ع) جلد ۳، ۴، ۵
ارتباط با ارواح
مناسک حج
مناسک عمره مفرده
حیلههای شرعی و جارهجوییهای صحیح
پیام قرآن
مفاتیح نوین
دایرهالمعارف فقه مقارن
