تنگه هرمز کجاست و اهمیت سیاسی و اقتصادی آن در چیست؟

رویداد۲۴ | تنگه هرمز یکی از مهم‌ترین گذرگاه‌های آبی جهان است که بین خلیج فارس و دریای عمان قرار دارد. این تنگه باریک، ایران را از شبه‌جزیره عربستان جدا می‌کند و تنها راه دریایی ارتباطی کشور‌های تولیدکننده نفت حوزه خلیج فارس با آب‌های آزاد به شمار می‌رود. تنگه هرمز از شمال به استان هرمزگان ایران، از جنوب به کشور عمان (شبه‌جزیره مسندم) محدود می‌شود و حدود ۳۹ کیلومتر پهنا دارد که تنها بخش کوچکی از آن، یعنی حدود ۱۰ کیلومتر، برای عبور و مرور کشتی‌ها مناسب است.

از لحاظ جغرافیایی، تنگه هرمز جایگاهی استراتژیک دارد و بسیاری از تحلیل‌گران آن را «گلوگاه انرژی جهان» می‌نامند. این اهمیت نه فقط به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص آن بلکه به علت نقشی است که در تجارت جهانی انرژی و توازن قدرت منطقه‌ای و جهانی ایفا می‌کند. در ادامه، ابعاد گوناگون اهمیت سیاسی و اقتصادی این تنگه حیاتی بررسی می‌شود.

اهمیت اقتصادی تنگه هرمز

نخستین و اصلی‌ترین اهمیت تنگه هرمز، به دلیل نقش آن در انتقال نفت خام و گاز طبیعی است. طبق آمار‌های بین‌المللی، روزانه بین ۱۵ تا ۱۸ میلیون بشکه نفت از این تنگه عبور می‌کند که معادل حدود یک‌سوم کل صادرات نفت دریایی جهان است. کشور‌های صادرکننده نفت، چون عربستان سعودی، عراق، ایران، کویت، بحرین، امارات متحده عربی و قطر، نفت خود را از طریق لوله‌ها یا تانکر‌ها به بنادر جنوب خلیج فارس منتقل کرده و از آن‌جا با عبور از تنگه هرمز، به بازار‌های جهانی ارسال می‌کنند.

علاوه بر نفت، حجم زیادی از گاز مایع نیز از طریق تنگه هرمز منتقل می‌شود؛ به‌ویژه گاز طبیعی مایع (LNG) قطر، که یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان LNG در جهان است. این تنگه برای تجارت دریایی کالا نیز اهمیت دارد؛ اگرچه بخش عمده این اهمیت به صادرات انرژی مربوط می‌شود، اما صادرات غیرنفتی کشور‌های حوزه خلیج فارس نیز تا حد زیادی از طریق این تنگه انجام می‌شود.

در صورت بسته شدن تنگه هرمز، بازار جهانی نفت دچار شوک بزرگی می‌شود. قیمت نفت در کوتاه‌مدت به شدت افزایش می‌یابد و اقتصاد‌های واردکننده نفت، به‌ویژه در آسیا، دچار بحران انرژی می‌شوند. به همین دلیل کشور‌های غربی، به‌ویژه ایالات متحده، حساسیت ویژه‌ای نسبت به تحولات امنیتی این منطقه دارند.

اهمیت سیاسی و امنیتی تنگه هرمز

اهمیت ژئوپلیتیکی تنگه هرمز شاید از جنبه اقتصادی آن هم بیشتر باشد. این تنگه یکی از نقاط کلیدی در رقابت‌های منطقه‌ای و جهانی است و اغلب در کانون تنش‌های سیاسی و نظامی قرار دارد. حضور نظامی ایران در سواحل شمالی تنگه و جزایر سه‌گانه ابوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک، به تهران توان قابل توجهی در کنترل مسیر عبور نفتکش‌ها و کشتی‌های تجاری می‌دهد.

در طول دهه‌های گذشته، بار‌ها شاهد تهدید‌های ضمنی یا علنی از سوی ایران بوده‌ایم مبنی بر اینکه اگر امنیت یا منافع این کشور تهدید شود، ممکن است تنگه هرمز را مسدود کند. در مقابل، آمریکا و متحدانش نیز بار‌ها اعلام کرده‌اند که عبور آزاد کشتی‌ها از تنگه را "خط قرمز" خود می‌دانند و به همین دلیل ناوگان‌های نظامی خود را به‌طور دائم در خلیج فارس مستقر کرده‌اند.

در جریان تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران، به‌ویژه در سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۵ و پس از خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸، تهدیدات مربوط به بستن تنگه هرمز پررنگ‌تر شد. این مسئله به یک ابزار فشار سیاسی برای ایران تبدیل شد و غرب نیز تلاش کرد مسیر‌های جایگزین برای انتقال نفت بیابد، مانند خط لوله نفت از امارات به بندر فجیره در دریای عمان که بدون نیاز به عبور از تنگه هرمز عمل می‌کند.

حضور قدرت‌های جهانی و رقابت‌های منطقه‌ای در تنگه هرمز

از آن‌جا که تنگه هرمز نقش کلیدی در ثبات انرژی جهانی دارد، حضور قدرت‌های بزرگ نظامی نیز در این منطقه پررنگ است. ایالات متحده، انگلیس و فرانسه هر یک در چارچوب ائتلاف‌های دریایی یا به صورت مستقل، نیرو‌هایی در خلیج فارس مستقر کرده‌اند. در سال‌های اخیر حتی چین نیز به‌دلیل وابستگی‌اش به نفت خاورمیانه، تمایل بیشتری به ایفای نقش در امنیت مسیر‌های دریایی نشان داده است.

علاوه بر رقابت‌های فرامنطقه‌ای، تنگه هرمز در رقابت قدرت‌های منطقه‌ای نیز نقش دارد. ایران و عربستان سعودی، دو قدرت بزرگ منطقه، هریک تلاش دارند نفوذ خود را در منطقه گسترش دهند و تسلط بر تنگه هرمز را بخشی از راهبرد امنیت ملی خود می‌دانند.

تنگه هرمز نقطه‌ای استراتژیک در نقشه ژئوپلیتیک جهان است. این گذرگاه باریک، اما حیاتی، نه‌تنها مسیر انتقال یک‌سوم نفت جهان را در خود جای داده بلکه به یکی از حساس‌ترین نقاط در کشمکش‌های سیاسی، نظامی و اقتصادی قرن بیست‌ویکم تبدیل شده است. هرگونه تنش یا درگیری در این منطقه، نه‌تنها بر کشور‌های منطقه، بلکه بر کل اقتصاد جهانی تأثیر می‌گذارد. به همین دلیل، تنگه هرمز در صدر اولویت‌های امنیتی و دیپلماتیک کشور‌های جهان قرار دارد و آینده آن، نقشی کلیدی در تحولات خاورمیانه و حتی بازار‌های جهانی ایفا خواهد کرد.