محمد حنفیه کیست؟

رویداد۲۴ الهام عندلیب مقدم: «محمد حنفیه» یا محمدبن‌علی‌بن‌ابی‌طالب، پسر سوم حضرت علی (ع) است. مادرش کنیزی به نام «خوله بنت جعفر» از قبیله «بنی‌حنیفه» بود.

درباره ازدواج حضرت على با خوله، دو روایت آمده است؛ بنا به روایت اول، در عصر پیامبر، عده‌ای از مردم یمن و اطراف آن، دین اسلام را نپذیرفته و راه ارتداد را پیش گرفتند. حضرت على از جانب پیامبر ماموریت داشت براى ارشاد مردم و در صورت لزوم مبارزه با دشمنان و مرتدان، به این منطقه برود. آن حضرت پس از نبرد با «بنى زبید»، گروهى از آنان را اسیر کرد که خوله نیز در میان آنان بود. حضرت على پس از شهادت حضرت زهرا با خوله ازدواج کرد.

بنا به روایت دوم، در اوایل خلافت ابوبکر، دو طایفه «بنى اسد» و «بنى حنیفه» به جنگ با هم پرداختند و خوله به اسارت بنى اسد درآمد. طایفه بنی اسد، خوله را به مدینه آورده و در معرض فروش گذاشتند. امام على او را از آنها خریدارى کرد. سپس بعد از وفات حضرت فاطمه او را به عقد خود درآورد. از آن پس «خوله» یکى از همسران حضرت علی بود.

تولد محمد بن حنیفه

محمد حنیفه در سال 16 هجری قمری، در دوران خلافت «عمر بن خطاب»، در مدینه متولد شد.

پیامبر به حضرت علی فرموده بود: «پس از من صاحب پسری خواهی شد، نام و کنیه مرا بر او بگذار.»

بیشتر بخوانید:

پسر مرجانه کیست؟

شبث بن ربعی کیست؟

پس او را محمد نام کردند و کنیه‌اش ابوالقاسم بود. گاه از او با نام «محمد بن علی» یاد می‌شود، او را «محمدِ اکبر» نیز می‌گفتند. شهرت محمد به ابن‌حنفیه نیز از قبیله مادرش گرفته شده است.

حضرت على پس از فرزندانش از فاطمه زهرا که نمونه و بى‌همتا بودند، به بعضی از فرزندان خود از سایر همسرانش، به خاطر تقوا، متانت و مجاهدت آنان، علاوه بر محبت پدری، علاقه ویژه‌اى داشت. محمد بن حنیفه از جمله این فرزندان بود. از وقتی محمد متولد شد، همواره تحت تربیت علی (ع) بود.

شخصیت و فضایل محمد بن حنیفه

محمد بن حنیفه از شخصیت‌هاى برجسته صدر اسلام به شمار می‌رود. او مردی بسیار عالم و پارسا بود. شجاعت را از پدرش حضرت علی به ارث برده بود.

محمد بن ‌علی نسبت به امام حسن و امام حسین بسیار متواضع بود و به آنان بسیار احترام می‌گذاشت.

روزی به او گفتند: «علی (ع) تو را به میدان‌های خطرناک می‌فرستد، ولی از فرستادن حسن و حسین خودداری می‌کند؛ او در جواب گفت: «حسن و حسین چون چشمان او هستند و من چون بازوان او، آدمی به وسیله بازوانش از چشمش دفاع می‌کند.»

به گزارش رویداد۲۴ بنا بر منابع شیعی، از حضرت علی نقل شده است چهار محمد مانع نافرمانی خدا می‌شوند؛ محمد بن جعفر طیار، محمد بن ابی بکر، محمد بن حنفیه و محمد بن ابی حذیفه.

فرزندان محمد بن حنیفه

روایت است محمد حنفیه  فرزندان زیادی داشت؛ ایشان دارای 24 فرزند بود که 14 نفر از آن‌ها پسر و 10 نفر دختر بودند.

محمد در مدینه حلقه درس برپا کرد و دو پسرش، عبدالله ملقب به ابوهاشم و حسن ملقب به ابومحمد در آن شرکت داشتند. بعدها ابوهاشم از عالمان اندیشه معتزلی و ابومحمد نیز از پایه‌گذاران اندیشه ارجاء شد.

محمد حنفیه و قیام مختار

پس از شهادت امام حسین (ع)، مختار ثقفی با هدف خون‌خواهی آن حضرت قیام کرد. او پس از ورود به کوفه، خود را نماینده محمد بن حنفیه معرفی کرد و شیعیان نیز به اعتبار این انتساب، از او حمایت کردند. با این حال، برای اطمینان از صحت ادعای مختار، جمعی از بزرگان شیعه تصمیم گرفتند به مدینه سفر کرده و مستقیماً با محمد بن حنفیه دیدار کنند. در این دیدار، سران شیعه توضیح دادند که مختار مردم را به کتاب خدا، سنت پیامبر (ص)، خون‌خواهی اهل بیت و دفاع از مظلومان دعوت می‌کند و خواستار روشن شدن موضع محمد بن حنفیه در قبال این قیام شدند. محمد بن حنفیه پس از شنیدن سخنان آنان، ضمن بیان دیدگاه‌های اعتقادی خود، اعلام کرد که دوست دارد خداوند به دست هر کس که بخواهد، انتقام خون اهل بیت را از دشمنانشان بگیرد.

در روایت دیگری آمده است که انقلابیون کوفه برای اطمینان بیشتر، به پیشنهاد محمد بن حنفیه نزد امام سجاد (ع) رفتند. امام زین‌العابدین (ع) با توجه به شرایط خاص سیاسی و نظارت شدید حکومت، مصلحت را در عدم ورود مستقیم خود به این قیام دید، اما در عین حال، حرکت مختار را به‌طور کلی تأیید کرد و محمد بن حنفیه را به‌عنوان نماینده و جانشین خود در این امر معرفی نمود. این موضع‌گیری صریح، تکلیف را برای سران شیعه روشن کرد و آنان با اطمینان خاطر به کوفه بازگشتند؛ جایی که مختار با اتکا به همین حمایت‌ها، قیام خود را آغاز کرد.

زندگی سیاسی محمد بن حنیفه

محمد بن علی، در جنگ‌های جمل، صفین و نهروان همراه حضرت علی بود و گاهی پرچمدار سپاه ایشان بود.

ایشان در دوران امامت برادرانش امام حسن و امام حسین، همیشه در کنار آنان بود و مسائل سیاسى گوناگون پس از شهادت حضرت على او را از برادرانش جدا نکرد.

روایت است هنگام قیام کربلا، محمد حنفیه در مکه بود. برخی از پژوهشگران شیعه، عدم حضور ابن‌ حنفیه را در واقعه کربلا، از سر نافرمانی و مخالفت با امام حسین ندانسته و به دلایلی چون بیماری چشم درد، مکلف نشدن محمد بن حنفیه از جانب امام حسین به‌ شرکت‌ در قیام و مامور بودن ایشان از جانب امام برای ماندن در مدینه اشاره کرده‌اند.

در بعضی منابع آمده است که امام حسین هنگامی که می‌خواست از مدینه به سوی مکه حرکت کند، او را وصی و نماینده خود در مدینه قرار داد تا اخبار آن‌جا را به ایشان برساند و وصیت‌نامه معروف خود را که در مقاتل آمده، به او سپرد. این یکی از نشانه‌های جلال و مقام محمد حنیفه است.

کمی قبل از واقعه کربلا و هنگامی که حسین بن علی از مکه عازم کوفه بود، محمد بن حنفیه با اشاره به خیانت مردم کوفه به پدرشان علی و برادرشان حسن، مانع رفتن امام شد؛ او گفت: «می‌ترسم به حسین نیز خیانت کنند.» اما امام (ع) به امر الهی عازم این سفر شد.

در برخی روایات آمده است پس از شهادت امام حسین، محمد بن حنیفه مدعی امامت و حتی مهدویت شد، ولی «شیخ مفید» صراحتا می‌گوید: «محمد حنفیه هرگز ادعای امامت نکرد و کسی را به سوی خود فرا نخواند، بلکه دیگران چون طایفه «کیسانیه» چنین نسبت‌هایی به او داده‌اند و مدعی امامت و یا مهدویت او بوده‌اند.»

در روایتی از امام صادق آمده است که محمد حنفیه قبل از وفات به امامت امام سجاد ایمان داشت.

همچنین در روایتی دیگر از «ابوخالد کابلی» که خادم ابن حنفیه بود، آمده است که ابوخالد از محمد حنفیه درباره امامتش سوال می‌کند و محمد در پاسخ او می‌گوید: «امام من و تو و سایر مسلمانان، علی بن الحسین است.»

در سال 64 قمری، پس از مرگ یزید، مختار پس از تسلط بر کوفه مردم را به محمد حنفیه دعوت کرد. «عبداللّه بن زبیر» که بر مکه و مدینه تسلط داشت از بیم این که مبادا مردم به محمد بن حنفیفه بپیوندند، او و «عبدالله بن عباس» را به بیعت با خود دعوت کرد، اما آنان نپذیرفتند. ابن زبیر هم محمد حنیفه و افرادی از خاندانش را به همراه هفده نفر از سران کوفه که با بیعت او مخالفت کرده بودند، در حجره زمزم زندانی و تهدید به کشتن کرد. محمد حنفیه و عبدالله بن عباس به مختار نامه نوشتند و از او کمک خواستند. مختار نیز «ظبیان بن عماره» را به همراه چهارصد نفر و چهارصد هزار درهم به مکه فرستاد. سپاه مختار آنان را آزاد کرد و خواستند بر ابن زبیر بتازند، امّا محمد بن حنفیه که جنگ در حرم خدا را روا نمی‌داشت، مانع شد. پس از آن محمد به «دره علی» رفت و تا  زمان کشته شدن مختار در آنجا زندگی می‌کرد.

وفات محمد بن حنفیه

محمد بن حنیفه سال ۸۱ هجرى قمرى، در زمان خلافت «عبدالملک بن مروان» و در سن ۶۵ سالگى از دنیا رفت.

درباره محل وفات ایشان اختلاف نظر وجود دارد.. برخى ایله، برخى طائف و گروهى مدینه را محل وفاتش مى‌دانند. ولى اکثر منابع معتقدند که مدفن ایشان در قبرستان بقیع، واقع در شهر مدینه است.

فرقه کیسانیه

برخى از شیعیان به نام «کیسانیه»، پس از شهادت امام حسین، معتقد به امامت محمد حنفیه شدند. این مذهب، اولین انشعابى بود که در میان شیعیان امیرالمومنین و پیروان اهل بیت به وجود آمد.

فرقه کیسانیه معتقد بودند که محمد حنفیه، امام چهارم شیعیان و همان مهدى موعود است که در کوه‌هاى رضوى (کوهستانى در یمن و در نزدیکی مدینه)، پنهان شده است و در وقت مناسب از جانب خداوند برای برقراری عدالت ظهور خواهد کرد.

گرچه تا مدت‌ها این م ذهب انحرافى، پیروانى در عالم اسلام داشت، ولى خوشبختانه هم اکنون، این مذهب از بین رفته و اثرى از آن نیست.