«ای ایران» در شب عاشورا؛ صدای وطن از دل روضه | نگاهی به ریشه‌های میهن‌دوستی در نوحه‌های ایرانی

رویداد۲۴| مراسم شب عاشورای امسال در حسینیه امام خمینی، یکی از متفاوت‌ترین و معنادارترین شب‌های محرم در سال‌های اخیر بود. حضور رهبر انقلاب به این مراسم به خاطر حواشی که عدم حضور ایشان در شب‌های قبل ایجاد کرده بود، از همان آغاز توجه‌ها را جلب کرد. اما نقطه اوج این شب، لحظه‌ای بود که رهبر انقلاب از محمود کریمی، مداح معروف که از اولین شب‌های محرم امسال با خواندن «ای ایران» خبرساز شده بود؛ خواست تا در کنار نوحه‌خوانی حسینی، سرود میهنی «ای ایران» را بخواند؛ درخواستی بی‌سابقه که بار دیگر پیوند عمیق میان شور عاشورایی و احساسات وطن‌دوستانه را یادآور شد. این مراسم تنها یک آیین مذهبی نبود؛ بازتابی از حال و هوای روز‌های سخت پس از جنگ دوازده‌روزه با اسرائیل، تجاوز به خاک ایران، و احیای گفتمانی بود که در آن «کربلا» و «وطن» در یک خط قرار می‌گیرند.

این درخواست رهبری، صحنه‌ای غیرمنتظره رقم زد که نه‌تنها حاضران را شگفت‌زده کرد، بلکه با استقبال کاربران در شبکه‌های اجتماعی همراه شد و موجی از واکنش‌ها را به همراه داشت. مثلا مسعود پزشکیان، رئیس جمهور با انتشار تصویری از مقام معطم رهبری نوشت: «حسینیه «ایران» تا همیشه جاودان و پابرجاست». عباس عراقچی، وزیر خارجه کشورمان نیز با انتشار تصویر حضور رهبری در مراسم عزاداری شب عاشورا، نوشت: «زیباترین تصویری که بعد از رسیدن به برزیل (برای شرکت در اجلاس سران بریکس) دیدم. با تو می‌شود دل به دریا زد ...»

پیوند دیرینه دین و میهن؛ مروری بر پیشینه نوحه‌های وطنی

اقدام دیشب رهبر انقلاب، سنت کهن عزاداری ایرانیان بود؛ پیوندی که طی دهه‌ها بین «عاشورا» و «ایران» برقرار بوده، از انقلاب مشروطه و دفاع مقدس تا هیئت‌های امروز.

مفهوم وطن و تاکید بر نام ایران را از ابتدای محرم امسال و در نوحی خوانی شهر‌های مختلف از مشهد تا تهران و خوزستان، تبریز و ... شاهد بودیم، اما می‌دانیم که نوحه‌های وطنی امسال و بعد از حمله تجاوزکارانه اسرائیل به کشور، ابداع نشده‌اند. درواقع ورود مفاهیم میهن‌دوستانه به نوحه‌خوانی، یک نوآوری امروزی نیست و ریشه در تاریخ مبارزات ملی ایرانیان دارد.

عصر مشروطه؛ نوحه‌هایی برای آزادی

در دوره مشروطه، مجالس روضه و نوحه‌سرایی به بستری برای تقویت روحیه انقلابی و ضد استبدادی بدل شد. شاعران و نوحه‌خوانان از نماد عاشورا برای بسیج مردمی علیه سلطنت مطلقه استفاده می‌کردند. در برخی نوحه‌ها، مضامینی، چون «ایران اسیر است، حسین را فریاد کن» یا «کربلای مشروطه» شنیده می‌شد.

دوران پهلوی؛ عاشورا علیه استبداد و غرب‌گرایی

در دهه‌های ۳۰ و ۴۰ شمسی، نوحه‌هایی با تأکید بر استقلال و وطن‌دوستی، در مخالفت با نفوذ بیگانگان شکل گرفت. حتی در دوران اختناق، حسینیه‌ها پایگاه جریان‌های ملی–مذهبی بودند که «ایران» را در کنار «کربلا» فریاد می‌کردند.

جنگ تحمیلی؛ از عاشورا تا خرمشهر

با آغاز دفاع مقدس، نوحه‌خوانی به شکل گسترده وارد جبهه‌ها شد. نوحه‌هایی، چون «ای لشکر صاحب‌زمان، آماده باش آماده باش» یا «کربلا کربلا ما داریم می‌آییم»، پیوند مستقیمی میان حماسه عاشورا و جهاد ملی برقرار می‌کرد. مداحانی، چون آهنگران و کویتی‌پور، با بهره‌گیری از نوحه‌های سنتی، فضا‌های رزمی و میهنی را شکل دادند.

دهه ۹۰ تا امروز؛ مدافعان حرم و پاسداران وطن

با شکل‌گیری جریان مدافعان حرم، نوحه‌سرایی بار دیگر به مضمون «دفاع از خاک و ناموس» برگشت. مدافعان حرم، امتداد یاران حسین معرفی شدند و از ایران تا شام، نوحه‌ها طنین‌انداز دفاع از وطن شدند.

نوحه‌خوانی شیعی، تنها آیینی مذهبی نیست، بلکه تاریخی از مقاومت، همبستگی و هویت‌سازی است. پیوند بین ایران و عاشورا، قرن‌هاست برقرار است؛ گاه در میدان نبرد، گاه در روضه‌ها.

خواندن «ای ایران» در شب عاشورا، اتفاقی نمادین است که نشان می‌دهد هیئت هنوز هم می‌تواند زبان مردم باشد؛ زبانی برای گفتن از عشق به حسین و مهر به ایران.