پرپریشان، ترانهای که ترکیه را تکان داد| هنر در محاصره قانون؛ تنش میان آزادی و سانسور
رویداد۲۴| تکآهنگ تازه مابل ماتیز خواننده ترک با نام «Perperişan» در کمتر از چند هفته از یک اثر موسیقایی به پروندهای حقوقی بدل شد. وزارتخانهها در ترکیه خواستار فیلتر آن شدند، دادگاهها وارد عمل شدند و شبکههای اجتماعی پر شد از بحثهایی درباره مرز هنر و اخلاق.
مابل ماتیز؛ از دندانپزشکی تا چهره پاپ آوانگارد
فاتح کاراجا، مشهور به مابل ماتیز، در سال ۱۹۸۵ در مرسین متولد شد. او در ابتدا دندانپزشکی خواند، اما خیلی زود مسیرش را به موسیقی تغییر داد. از ابتدای دهه ۲۰۱۰ با آلبومهایی که تلفیقی از پاپ، راک و رنگوبوی آوانگارد بودند، به چهرهای شناختهشده در ترکیه بدل شد. ماتیز همواره علاوه بر هنر، با مواضع اجتماعیاش شناخته شده است؛ از حمایت از حقوق اقلیتها تا نقد نگاه محافظهکارانه. او همجنسگرا است و از بیان آن ابایی ندارد؛ همین مسئله باعث شده هر بار که اثری منتشر میکند، واکنشها تنها محدود به موسیقی نباشد.
جنجال پرپریشان؛ از پلتفرمهای موسیقی تا دادگاه
آهنگ «Perperişan» در هفتههای اخیر منتشر شده و با ریتم الکترونیک و شعری که بیپروا از اشتیاق جنسی و بیتابی عاشقانه سخن میگوید؛ فضایی تازه در موسیقی ترکیه ایجاد کرد. اما همین صراحت باعث شد که سیلی از انتقادها به راه افتد. کاربران محافظهکار در شبکههای اجتماعی، ترانه را «مخرب ارزشهای خانوادگی» توصیف کردند و وزارت خانواده و خدمات اجتماعی ترکیه دادخواستی برای مسدودسازی آهنگ به دادگاه ارائه داد. کمی بعد وزارت کشور نیز شکایت کیفری علیه مابل ماتیز مطرح کرد. خبرهایی منتشر شد که دادگاههایی در آنکارا دستور موقت برای محدود کردن دسترسی به این آهنگ صادر کردهاند. این پرونده در روزهای اخیر به یکی از بحثهای اصلی رسانههای ترکیه بدل شده است.
ترانه جنجالی چه میگوید؟
این ترانه جنجال به پا کرده، چون میگوید:
Canım ister, soysunlar beni
دلم میخواهد مرا برهنه کنند
On’la bi’ yastığa koysunlar
مرا با او روی یک بالش بگذارند
Perperişan bulsunlar beni
مرا پریشانحال بیابند
İster çarmıha gersinler
حتی اگر مرا به صلیب بکشند
موافقان و مخالفان چه میگویند؟
حامیان محدودسازی میگویند محتوای آشکار جنسی در این ترانه نظم عمومی را خدشهدار میکند و سلامت جوانان را تهدید میکند. از سوی دیگر، گروهی از فعالان هنری و مدنی تأکید میکنند موسیقی همواره مرزها را جابهجا کرده و ورود دولت به این حوزه تنها به سانسور و خودسانسوری میانجامد. واکنشها در فضای مجازی نیز نشان داد که بخشی از مخالفتها رنگوبوی هوموفوبیک دارد و بیش از آنکه به متن ترانه معترض باشد، به هویت اجتماعی مابل ماتیز حمله میکند.
موارد مشابه در جهان؛ وقتی هنر دادگاه را به چالش میکشد
این نخستین بار نیست که اثری هنری به میدان سیاست و قضا کشیده میشود. در آمریکای دهه ۸۰، رپرهای گروه N.W\.A با ترانه «F\*\*\* tha Police» با فشار پلیس و ممنوعیتهای گسترده مواجه شدند. مدونا در دهه ۹۰ با ویدئوی «Like a Prayer» به دلیل نمادهای مذهبی جنجالساز شد و حتی واتیکان به آن واکنش نشان داد. در بریتانیا قطعه «Relax» از گروه Frankie Goes to Hollywood در سال ۱۹۸۴ به دلیل محتوای جنسی از رادیو BBC ممنوع شد، اما در نهایت به یکی از پرفروشترین تکآهنگهای تاریخ بدل شد. در ترکیه نیز پیشتر کنسرتهایی به دلایل مشابه لغو شده بود. در ایران هم نمونههای زیادی از ممنوعالکاری یا فیلتر شدن آهنگها بهخاطر «مغایرت با ارزشها» وجود داشته است. آنچه مابل ماتیز با انتشار پرپریشان تجربه میکند نیز در واقع ادامه همین تاریخ جهانیِ برخورد قدرت با هنر است.
اخلاق و هنر؛ خط باریک میان آزادی و مسئولیت
بحث اصلی، اما فراتر از یک آهنگ است. سوال کلید اینجا است که آیا هنر باید همیشه تابع اخلاق عمومی تعریفشده توسط دولتها باشد؟ یا رسالتش شکستن مرزها و طرح پرسشهای تازه است؟ تجربه جهانی نشان میدهد که برخوردهای کیفری و فیلترینگ نه تنها مانع شنیده شدن آثار نمیشوند بلکه اغلب به افزایش محبوبیت آنها میانجامند. در مقابل، ابزارهایی مثل ردهبندی سنی، هشدار محتوایی یا آموزش رسانهای کارآمدترند و به جای سرکوب، مخاطب را توانمند میسازند. ماجرای مابل ماتیز نشان میدهد تنش میان آزادی بیان و محافظهکاری اخلاقی همچنان یکی از مسائل محوری جوامع معاصر است.
پرونده «Perperişan» صرفاً دعوایی درباره یک ترانه نیست؛ بلکه نشاندهنده برخورد دو نگاه متفاوت به فرهنگ و جامعه است: نگاهی که هنر را بخشی از نظم عمومی میخواهد و نگاهی که آن را قلمرو آزادی فردی و اجتماعی میداند. ترکیه امروز با این پرسش دست به گریبان است که جای هنر در معادلات سیاسی و اخلاقی کجاست.
