وقتی «گل» جای سیگار را در دست نوجوانان گرفت؛ بحران خاموش در مدارس و پارکها
رویداد۲۴| بررسیها نشان میدهد نوجوانان ایرانی در سالهای اخیر از سیگار به سمت ویپ، گل و محصولات دودزا حرکت کردهاند؛ پدیدهای که روانشناسان آن را نتیجه کمبود آگاهی، بحران ارتباط با خانواده و دسترسی آسان به مواد دخانی میدانند. طبق مشاهدات میدانی، سن مصرف دخانیات کاهش یافته و حتی دانشآموزان دبستانی نیز در معرض تجربههای پرخطر قرار گرفتهاند.
اشتیاق نسل جدید به دود و دم شکلی تازه پیدا کرده؛ وقتی در مدارس خبری از سیگار و ویپ نیست، نوجوانان به سمت نوشیدنیهای دودزا کوچ میکنند.
این روزها محصولات ترند فضای مجازی، از چای ماچا گرفته تا نوشیدنیهای دودزا، بهسرعت به زندگی نواجوانان راه پیدا میکنند. اما ماجرا زمانی نگرانکننده میشود که پای نوشیدنیها یا آبنباتهایی به میان میآید که با تولید دود، ذهن نوجوان را به تجربه سیگار الکترونیکی و رفتارهای مشابه سوق میدهند. در چنین شرایطی، این پرسش جدی مطرح است که چه عواملی نوجوانان را به سمت مصرف دخانیات، گل و دیگر مواد مخدر سوق میدهد و این روند چه پیامدهایی برای خانوادهها و جامعه به همراه خواهد داشت؟
آمارها چه میگویند؟
هرچند پس از سال ۱۴۰۰ آمار رسمی از میزان مصرف دخانیات در میان نوجوانان منتشر نشده، که بهخودی خود نشان از عدم توجه کافی به این مساله است، اما طبق دادههای پیشین، در گروه سنی ۱۳ تا ۱۵ سال حدود ۱۲ درصد از پسران و ۷ درصد از دختران دخانیات مصرف میکردند. از طرفی دادههای سال ۱۴۰۲ نشان میدهد که ۵۱.۹ درصد مصرفکنندگان گل در گروه سنی ۱۵ تا ۲۹ سال هستند.
بر اساس برآوردهای میدانی و پژوهشهای غیررسمی سال ۱۴۰۴ سن مصرف دخانیات در کشور پایین آمده است. دکتر سعید صفاتیان، پژوهشگر حوزه اعتیاد نیز طبق مشاهدات میدانی میگوید: «از هر ۱۰ دانشآموز دختر ۳ تن از آنان سیگاری هستند.» بعلاوه، گزارشهای مراکز ترک اعتیاد نشان میدهد وضعیت نگرانکنندهتر از گذشته است؛ به گفته مدیران این مراکز، گرایش نوجوانان به مصرف گل و مواد شیمیایی (کمیکال) افزایش یافته این در حالی است که آگاهی آنان از عوارض جدی و تخریبهای روانی این مواد بسیار اندک است.
سرکی در دنیای دود و دم نوجوانها
عصر یک روز پاییزی، پارکی در غرب تهران؛ بوی تند و خاصی در هوا پیچیده. چند نوجوان دور هم نشستهاند و صدای خندههایشان با دود سفیدرنگی درهم میآمیزد. راضیه، زنی حدوداً چهلساله که خانهاش روبهروی همین پارک است، با نگرانی از پشت پنجره به آنها نگاه میکند. او به خبرنگار فرارو میگوید: «نیازی به آمار نیست، همین که سری به پارکها بزنید عمق فاجعه را متوجه خواهید شد. همیشه در خانه ما بوی علف سوخته میآید. هرچه تذکر میدهیم بیفایده است، همهشان نهایتاً هجده سال دارند.»
چند متر آنسوتر، فرشته، دختر شانزدهسالهای که مشغول گلکشیدن است، از تجربهاش حرف میزند: «اولین بار تولد یکی از دوستانمان بود. مادرم برای خرید گل و کادو ۵۰۰ هزار تومان داده بود. وقتی سراغ گلفروشی را گرفتم، یک پسر گفت منظورت چه گلی است؟ همان روز تصمیم گرفتم یک بار امتحان کنم.» او ادامه میدهد: «فکر میکردم گران باشد، ولی فقط ۵۰ هزار تومان دادم.»
علیرضا، پسری هجدهساله در یکی دیگر از پارکهای تهران، میگوید: «ما به سن قانونی رسیدیم، اما بچههای ۱۰ تا ۱۲ساله هم سراغمان میآیند و از ما یک کام گل میخواهند. سعی میکنیم منصرفشان کنیم.» دوستش بلافاصله اضافه میکند: «قرار نیست معتاد شویم، فقط تفننی است!»، اما علیرضا اشاره میکند که اینطور نیست: «من از گل دیگر هیچ حس خاصی نمیگیرم، اما اگر نکشم احساس بیقراری دارم. الان به ماشروم گرایش بیشتری پیدا کردهام و این مساله باعث شده کمی بترسم.»
چطور پای نوجوانان به دود و دم باز شد؟
به جز پارکها و فضا سبز، حالا مترو، پیادهروها و کافهها هم به پاتوقهای تازه نوجوانان تبدیل شدهاند؛ گروههایی که اگر برای کشیدن گل احساس خطر کنند، سراغ ویپ یا سیگار میروند.
در همین زمینه، مهسا ساداتی، روانشناس کودک و نوجوان و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد، در گفتوگو با فرارو از دلایل افزایش گرایش نوجوانان به دخانیات و مواد مخدر سخن گفته است.
نوجوانان به اعتیادآور بودن گل آگاه نیستند
مهسا ساداتی به فرارو گفت: «یکی از ریشههایی که نوجوانان را به سمت اعتیاد میکشاند، عدم آگاهی آنهاست. اگر از هر نوجوانی بپرسید که آیا گل کشیدن اعتیادآور است، غالباً پاسخ میدهد که اصلاً اعتیاد ندارد؛ یعنی نسبت به اثرات اعتیادآور بودن آن آگاه نیستند.»
نوجوانان در چالش با خانواده به دنبال آرامش میگردند
او افزود: «دلیل دیگر، مشکلات احساسی و روانی است که نوجوانان در روابط خود با خانواده یا به صورت فردی تجربه میکنند و برای آرامش موقت به مواد مخدر و دخانیات پناه میبرند. نوجوانان در تعامل با خانواده با چالش مواجهاند؛ خانوادهها آنها را به درستی درک نمیکنند و چهارچوبهای موجود با خواست آنها متفاوت است. حالت بیخیالی و آرامشی که بعد از مصرف هر ماده مخدر ایجاد میشود، میتواند یکی از دلایل گرایش آنان باشد.»
بیشتر بخوانید: هر ۱۰ دانشآموز دختر،۳ نفر سیگاری هستند!
گل و سیگار ارزان و در دسترس هستند
او ادامه داد: «عامل دیگری که نقش مهمی دارد، دسترسی آسان و قیمت پایین این مواد است. گل و سیگار آنقدر ارزان و در دسترس هستند که حتی نوجوانانی از خانوادههای کمدرآمد هم میتوانند آن را تهیه کنند. بنابراین، سیاستگذاری کلی لازم است تا هیچ نوجوانی با پول توجیبی اندک نتواند به این مواد دسترسی پیدا کند.»
قوانین سختگیرانه میتواند نقش بازدارنده داشته باشد
او تاکید کرد: «امروز، فروش دخانیات در نزدیکی مدارس، به ویژه مدارس دخترانه، به شدت رواج دارد و بسیاری از مشاوران مدرسه با این سیگارفروشیها درگیر هستند، اما هیچ قدرت اجرایی کافی برای مقابله وجود ندارد. قوانین سختگیرانه میتواند نقش بازدارنده داشته باشد و جلوی گرایش نوجوانان به این مواد را بگیرد.»
نوجوانان مانند پل معلق بین کودکی و بزرگسالی هستند | نفع نوجوانان بزرگسالی و گرفتن قدرت از بزرگسالان است
این روانشناس کودک و نوجوان گفت: «نوجوانان مانند پل معلق بین کودکی و بزرگسالی هستند. نفع ما بزرگترها این است که آنها همچنان بچه باقی بمانند، چون راحتتر میتوانیم کنترلشان کنیم، اما نفع خود نوجوانان این است که بزرگسال شوند تا بتوانند بر ما و قوانین تأثیر بگذارند. به همین دلیل، بسیاری از نوجوانان به سمت رفتارها و ارزشهایی میروند که مختص سن بزرگسالی است، از جمله سیگار کشیدن. حتی کودکان ۷ یا ۸ساله ممکن است برای نشان دادن بزرگ شدن، یک چوب شور را روی لبشان بگذارند، که ناشی از پذیرش ارزشهای جامعه است.»
او افزود: «اگر ارزشهای جایگزین به آنها ارائه دهیم، بسیاری از این مشکلات کاهش مییابد، بهویژه در محیطهای پرخطر که احتمال گرایش به اعتیاد بیشتر است. در این مناطق، میتوان با ایجاد فعالیتهایی مانند باشگاه، تقویت ارتباط با والدین و شناخت همسالان، رفتارهای مثبت را جایگزین ارزشهای پرخطر کرد.»
نوجوانان در در برابر لذتها مقاومت کمی نشان میدهند
ساداتی گفت: «نوجوانان کنترل خودپایینی دارند و در برابر لذتها مقاومت کمی نشان میدهند. آنها غالباً فقط به لحظه فکر میکنند و به عواقب رفتارشان توجه ندارند. بنابراین، آموزش و آگاهسازی بسیار مهم است. در مدارس، بیان چنین مسائل و واقعیتها گاهی قبح تلقی میشود، اما مشاوران باید صریح و روشن عمل کنند؛ نباید از دوستانتان سیگار بگیرید و تجربه یکبار مصرف میتواند خطرناک باشد.»
او تاکید کرد: «مثلاً تجربه یکبار مصرف شیشه میتواند موجب درگیری کامل فرد شود. در مدارس میتوان با نشان دادن تصاویر مغز قبل و بعد از مصرف مواد مخدر، تأثیرات آن بر تمرکز و تخریب مغز را به نوجوانان نشان داد. این نوع آگاهسازی عملی و بصری میتواند نقش مؤثری در پیشگیری داشته باشد.»
هنجارهایی که برای نوجوانان تعریف میکنیم با رفتارهای ما در تضاد است
این استاد دانشگاه گفت: «در هر جامعهای، قانون ضروری است و هنجارشکنی میتواند آسیبزا باشد. اما ما خودمان برای نوجوانان برخی از هنجارها را میشکنیم. در بسیاری از خانهها و مهمانیها، استفاده از قلیان و سیگار رواج دارد. وقتی هنجارهایی که برای نوجوانان تعریف میکنیم با رفتارهای ما در تضاد است، دود آن به چشم خودمان میرود. نوجوانان نمیتوانند تفکیک کنند که مشروب «خوب» است، اما گل کشیدن «بد»».
ما خوراک ذهنی نسل زد را فراهم نمیکنیم
او افزود: «برای کنترل این وضعیت، به قوانین سخت و شفاف نیاز داریم. نسل زد چرا به سمت هنجارشکنی میرود؟ چون مغز آنها نیاز به خوراک ذهنی دارد و ما این خوراک را فراهم نمیکنیم. بعد تعجب میکنیم که چرا نوجوانان به دنبال تجربههای خطرناک و افراطی میروند. در مدارس، آیا باشگاه یا محیطی برای پرورش و فعالیتهای سالم وجود دارد؟ اغلب این امکانات تنها در اختیار خانوادههای برخوردار است. آیا مشاورانی هستند که نسل زد را درک کنند و خواستههایشان را بفهمند؟ نبود این تعامل باعث میشود نوجوانان صرفاً منتظر دستور ما نباشند و پاسخ و بازخورد بخواهند.»
او در نهایت تاکید کرد: «نسل آینده به شیوه مناسب تربیت نمیشود. نوجوانان با کمبود حس مسئولیت مواجهاند، زیرا والدین همه چیز را برایشان فراهم میکنند و مسئولیت کمی به آنان واگذار میشود. از طرف دیگر، قوانین در خانه اغلب رعایت نمیشوند. اگر از کودکی به نوجوانان یاد دهیم که قوانین را جدی بگیرند، چالشهایی مانند اعتیاد و هنجارشکنی در آینده کمتر خواهد شد.»
