تاریخچه انفجارها و آتشسوزیهای شهری؛ از شهرهای باستانی تا امروز
رویداد۲۴ | آتشسوزیها و انفجارهای شهری، از آغاز پیدایش شهرنشینی تا امروز، همواره مرگ، ویرانی و یأس را در پی داشتهاند. از شعلهای کوچک یا جرقهای ناخواسته گرفته تا انفجارهای مهیب عمدی، همواره سرنوشت شهرها و گاه مسیر تاریخ را تغییر دادهاند.
از زمان ساخت نخستین شهرها، انسان ناچار به رویارویی با خطر آتش و انفجار بوده است. با وجود هزاران سال پیشرفت و ابداع فناوریهای نوین، خطر همچنان پابرجاست؛ شهری پرجنبوجوش میتواند در چشمبرهمزدنی به ویرانهای شبحگون بدل شود.روز گذشته نیز حادثه انفجار بندر شهید رجایی بندرعباس خیلی از ساکنان این شهر را عزادار کرد. در این مطلب سعی می کنیم به تعدادی از آتش سوزیها و انفجارهای مهم تاریخ بپردازیم.
انفجارهای تاریخی در شهرهای باستانی و سدههای میانه
آتشسوزیها و انفجارهای شهری میتوانند حاصل بلایای طبیعی یا کار بشر باشند؛ و در دوران جنگ، آتش و انفجار به سلاحی مرگبار علیه غیرنظامیان تبدیل میشود. از هزاران سال پیش، قدرت ویرانگر آتش و انفجار نه تنها در پیروزی در جنگها، بلکه برای نمایش قدرت و اراده به کار میرفت.
در سال ۵۸۷ پیش از میلاد، بابلیان اورشلیم را با آتش به خاکستر نشاندند. در سال ۳۳۰ پیش از میلاد، اسکندر مقدونی پس از تصرف تختجمشید، پایتخت باشکوه هخامنشیان را سوزاند. رومیان نیز در سال ۱۴۶ پیش از میلاد کارتاژ را به کلی ویران کردند.
البته همهٔ آتشها و انفجارها حاصل جنگ نبودند. اغلب، سهلانگاریهای کوچک، چون جرقهای در دکانهای شلوغ، به فاجعهای گسترده میانجامید. آتشسوزی بزرگ روم در سال ۶۴ میلادی نمونهای از این گونه حوادث است؛ حادثهای که از مغازههای اطراف استادیوم ارابهرانی آغاز شد و چندین روز زبانه کشید و ویرانی عظیمی به بار آورد.
بیشتر بخوانید: هالیفاکس، مهیب ترین انفجار غیرعمدی در تاریخ| فاجعهای پیش از عصر اتم
در عصری که آتش، تنها منبع گرما و روشنایی بود و خانهها اغلب از چوب و کاه ساخته شده بودند، وقوع آتشسوزی یا حتی انفجار ناشی از اشتعال ناگهانی، خطری همیشگی بود.
برخی شهرها بارها طعمهٔ آتش و انفجار شدند. لندن نمونهای آشکار است. در سال ۶۰ میلادی، ملکه بودیکا این شهر را در آتش غرق کرد و لایهای از خاکستر این فاجعه هنوز در لایههای زمینشناسی لندن باقی است. در دورههای ساکسون و نورمن نیز، لندن بارها دچار حریق شد، از جمله در سالهای ۱۱۳۳ و ۱۲۱۲ میلادی.
اما بزرگترین فاجعهٔ آتشین لندن در سال ۱۶۶۶ رخ داد؛ آتشی که از یک نانوایی کوچک در خیابان پادینگ لین آغاز شد. تأخیر در ایجاد حائلهای آتش و وزش باد شدید، سبب شد که شعلهها به سرعت سراسر شهر را درنوردند. با آنکه شمار رسمی تلفات تنها شش نفر اعلام شد، مورخان امروز بر این باورند که قربانیان بسیار بیش از این تعداد بودند.
آتشسوزیهای شهری، بهویژه در شهرهای پرجمعیت، میتوانند فجایعی مرگبار باشند. تنها شش سال پیش از آتش بزرگ لندن، حریقی در استانبول دوسوم شهر را خاکستر کرد و حدود چهل هزار نفر را به کام مرگ فرستاد.
شیوههای اطفای حریق در روم باستان
مقابله با آتشسوزی و انفجار در دوران باستان امری بینظم و پرهرجومرج بود. مردم با تشکیل زنجیرههای انسانی و انتقال سطلهای آب، تلاش میکردند شعلهها را مهار کنند؛ شیوهای که قرنها بعد نیز در بسیاری نقاط به کار رفت.
برای جلوگیری از گسترش آتش، ساختمانها را به صورت دستی و با قلاب و تیرک تخریب میکردند. رومیان حتی از منجنیق و بالیستا برای تخریب استفاده میبردند. افزون بر این، پارچههای خیس در آب یا سرکه را بر شعلهها میانداختند تا آنها را خفه کنند.
در دورهٔ جمهوری روم، اطفای حریق شکل سازمانیافتهتری یافت. در سدهٔ نخست میلادی و به فرمان آگوستوس، بردگان در واحدهایی به نام «ویگیلز» ساماندهی شدند که وظیفهٔ خاموشکردن آتش و مدیریت بحران را بر عهده داشتند.
اطفای حریق در سدههای میانه
اروپا بسیاری از فنون رومی را به ارث برد و در قرون وسطی به کار گرفت. اما دیگر تمدنها نیز نوآوریهایی در این زمینه داشتند. در چین، وسیلهای به نام «جیتونگ» ساخته شد؛ پمپی دستی از بامبو که به وسیله فشار دست آب را به آتش میپاشید. در دورهٔ سلسلهٔ چینگ، امپراتور کانگشی نخستین نیروی رسمی آتشنشانی را بنیان نهاد.
در اروپا نیز نخستین خاموشکنندههای دستی به نام «اسکوئرت» رواج یافتند. هنگام وقوع حریق یا انفجار، ناقوس کلیساها مردم را برای همکاری با گروههای داوطلب آتشنشانی فرا میخواندند.
دگرگونیهای عظیم در دوران انقلاب صنعتی
با آغاز انقلاب صنعتی و شکوفایی فناوری و صنایع، اروپا وارد عصری شد که خطر آتشسوزی و انفجار بیش از هر زمان دیگر افزایش یافت. به همین دلیل، در اواخر سدهی هفدهم میلادی نخستین شرکتهای بیمهی آتشسوزی پدید آمدند.
مواد خام اشتعالزا، ماشینآلات پرخطر، استانداردهای ایمنیِ پایین و کارگران فرسوده، ترکیبی مرگبار میساختند. کارخانههای پنبهریسی، که انبار مواد بسیار آتشگیر بودند، دیگهای بخار ذغالی، دستگاههای روغنخوردهی ریسندگی، جرقههای مکرر و افزایش مصرف سیگار، همگی زمینه را برای فجایع آماده میکردند.
در مواردی، آتش در یک ساختمان یا محوطهی کوچک محدود میماند، اما در بسیاری مواقع، حریق شعله به شعله میدوید و مناطق وسیعی از شهرها را میبلعید. حتی آتشهایی که به ظاهر در محدودهای کوچک میماندند، میتوانستند فاجعهبار باشند؛ مانند آتشسوزی کارخانهی «تریانگل شرتویست» در نیویورک در سال ۱۹۱۱ که جان ۱۴۶ نفر را گرفت، در حالی که فقط سه طبقه از یک ساختمان درگیر شده بود.
۸ اکتبر ۱۸۷۱ روزی سیاه در تاریخ آتشسوزیهای آمریکا بود. آتش بزرگ شیکاگو در آن روز ۱۷ هزار و ۵۰۰ ساختمان را نابود کرد، حدود ۳۰۰ نفر را کشت و بیش از ۱۰۰ هزار نفر را بیخانمان ساخت. همزمان، حریق عظیم دیگری در شمال شرق ویسکانسین شعلهور شد؛ آتشسوزی پشتیگو که بیش از ۱٬۲۰۰٬۰۰۰ جریب زمین را سوزاند و بین ۱۵۰۰ تا ۲۵۰۰ نفر را به کام مرگ فرستاد. شهرهای دیگر همچون هلند، منیستی و پورت هیورن نیز همان روز با آتشسوزیهای عظیمی درگیر بودند. خشکسالی، هوای خشک و وزش باد، همه در گسترش این فاجعهها نقش داشتند.
هرچند خطر وقوع حریقهای مهیب افزایش یافته بود، اما انقلاب صنعتی ابزارهای تازهای برای مقابله با آتش و انفجار فراهم آورد؛ ماشینهای آتشنشانی که با اسب کشیده می شدند که بعدها جای خود را به خودروهای موتوری دادند، و نصب شیرهای آتشنشانی در سطح شهرها که امکان دسترسی سریع به منابع آب را فراهم میکرد.
البته در این دوره، همهی آتشها و انفجارها نتیجهی حوادث صنعتی یا سهلانگاری نبودند. در سال ۱۸۱۲، روسها خود مسکو را به آتش کشیدند تا سپاه ناپلئون را از یافتن سرپناه محروم کنند. این آتشسوزی بزرگ یکی از دهها فاجعهی مشابه در تاریخ پرفرازونشیب مسکو بود.
چنانکه همیشه تاریخ نشان داده، جنگ نقشی محوری در گسترش آتشسوزیها و انفجارهای شهری داشته و همچنان دارد.
آتشسوزیها و انفجارهای شهری در سدهی بیستم و بیستویکم
نیمه نخست قرن بیستم با جنگهای گسترده و خونبار همراه شد. در جریان این درگیریها، آتشسوزیها و انفجارهای عظیم شهری به امری رایج بدل شدند؛ شهرهایی در آلمان و ژاپن هدف بمبارانهای گسترده و ویرانگر قرار گرفتند. بمباران هامبورگ جان ۴۵ هزار نفر را گرفت و بمباران آتشین درسدن در سال ۱۹۴۵ حدود ۳۰ هزار نفر را به کام مرگ کشید.
بمبهای اتمی که بر هیروشیما و ناگازاکی فرو افتادند، نهتنها انفجاری عظیم پدید آوردند، بلکه شهرها را در شعلههای آتش فرو بردند و هزاران نفر را قربانی کردند.
بلایای طبیعی نیز نقش پررنگی در حریقهای شهری داشتهاند. در ژاپن، زلزلهی عظیم کانتو در یکم سپتامبر ۱۹۲۳، آتشسوزی مهیبی در یوکوهاما و توکیو برپا کرد که بیش از ۱۴۰ هزار نفر را به کام مرگ فرستاد.
با این همه، سدهی بیستم گامهای بلندی در زمینهی تشخیص حریق و بهبود سامانههای ارتباطی برداشت. پیدایش آژیرها، دتکتورهای دود، هشداردهندههای آتش و تجهیزات مدرن، انقلابی در اطفای حریق ایجاد کرد. سیستمهای اعلام خطر در خانهها و ساختمانهای عمومی فراگیر شد و تمرینهای ایمنی در مدارس و محلهای کار به عرفی عمومی بدل گشت.
با این وجود، سهلانگاری و بیدقتی همچنان نقشی پررنگ در وقوع فجایع داشت. در ۱۶ آوریل ۱۹۴۷، آتشی که ظاهراً از یک سیگار نیمسوخته آغاز شد، انفجارهای زنجیرهای در بندر تگزاس رقم زد و جان دستِکم ۵۸۱ نفر را گرفت. این فاجعه، نخستین دادخواهی جمعی علیه دولت فدرال آمریکا را نیز رقم زد.
در آمریکا، ایالت کالیفرنیا به کانون آتشسوزیهای گسترده تبدیل شد. بسیاری از فاجعهبارترین حریقها در سالهای اخیر رخ دادهاند و روند افزایش آنها همچنان ادامه دارد.
در سراسر جهان، عواملی، چون مدیریت ناکارآمد آتشنشانی، تغییرات اقلیمی، رشد جمعیت شهری و پوشش گیاهی خشک، در افزایش خطر آتشسوزیها و انفجارهای شهری نقش داشتهاند.
تغییر اقلیم و آیندهی آتشسوزیهای شهری
تغییرات اقلیمی با افزایش دما و کاهش بارندگی، خطر حریقهای گسترده و انفجارهای ناگهانی را چند برابر کرده است. گیاهان خشک، آتشپذیری فزایندهی جنگلها و وزش بادهای گرم، زمینه را برای فاجعههای شهری مهیاتر از همیشه کردهاند.
با این همه، فناوری نیز بیکار ننشسته است. مصالح ساختمانی مقاوم در برابر آتش، پهپادها برای پایش لحظهای حریق و تحلیل کلاندادهها به کمک هوش مصنوعی، به آتشنشانان در پیشگیری و مهار آتش و انفجار یاری میرسانند.
امروز که جهان با تغییرات بیسابقه اقلیمی روبهرو است و فاجعههای طبیعی با قدرتی سهمگینتر از همیشه رخ میدهند، تهدید آتشسوزیها و انفجارهای شهری روزبهروز جدیتر میشود. اما انسان، با تکیه بر پویایی و نوآوری خود، همچنان در تلاش است که بر این چالشهای سوزان چیره شود و شهرهای خود را از شعلههای ویرانگر و انفجارهای نابودگر نجات دهد.
